آیا تا به حال از خود پرسیده‌اید، چند زبان در معرض خطر و یا در حال انقراض در جهان وجود دارد و میزان متکلمان هر یک این زبان‌ها در حال حاضر چقدر است؟
سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) به طور مرتب فهرست زبان‌های در معرض خطر انقراض در سطح جهان را منتشر می‌کند تا توجه جوامع بین‌المللی، دولت‌ها و سازمان‌ها و عموم مردم را به این موضوع و اهمیت حفظ زبان مادری جلب کند.
دلایل ازبین‌رفتن و یا در معرض خطربودن این زبان‌ها متفاوت است؛ از سیاست‌های حکومت‌ها برای محدودکردن برخی زبان‌ها و عدم اجازه‌ی آموزش آنها در یکصد سال اخیر تاکنون تا شرایط خاص جغرافیایی و عوامل مختلف اجتماعی، زبانشناسی و غیره که در اینجا مورد بحث نیست.
همانگونه در نقشه‌ی بالا دیده می‌شود، مناطق زاگرس، شمال و شمال غرب ایران و همچنین قفقاز و مناطق شمالی‌تر از مناطق با بیشترین خطر انقراض زبانی در پیرامون ما هستند.
در این مطلب که بخشی از آن از سایت روزنامه‌ی گاردین ترجمه شده است، فهرست زبان‌های در معرض خطر همراه با میزان خطر انقراضی که متوجه آنهاست، آمده است. داده‌های یونسکو طبق یک طبقه‌بندی ارائه می‌شوند تا از این طریق نشان دهد که یک زبان خاص تا چه اندازه «در تنگنا» است.
در این طبقه‌بندی، یونسکو از 5 اصطلاح برای توصیف وضعیت هر زبان خاص در این فهرست استفاده کرده است و در سمت راست جدول در مقابل زبان مربوطه نوشته است:
1 - آسیب‌پذیر (Vulnerable): بیشترِ کودکان به این زبان صحبت می‌کنند، اما ممکن است این امر صرفاً محدود به برخی حوزه‌های خاص زندگی باشد (به عنوان مثال فقط در خانه تکلم می‌شود)
2 - قطعاً در معرض خطر انقراض (Definitely endangered): دیگر همانند گذشته کودکان، این زبان را به عنوان «زبان مادری» و در خانه یاد نمی‌گیرند. یعنی این زبان از سوی والدین و از کودکی به کودکان آموزش داده نمی‌شود.
3 - به‌شدت در معرض خطر انقراض (Severely endangered): این تنها پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها هستند که به این زبان صحبت می‌کنند؛ با اینکه پدر و مادرهای کنونی ممکن است این زبان را درک کنند، اما با کودکان خود و یا بین خود با این زبان صحبت نمی‌کنند.
4 - به صورت بحرانی در معرض خطر انقراض (Critically endangered): جوانترین افرادی که به این زبان صحبت می‌کنند، پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها و افراد مسن‌تر‌اند که آنها هم به صورت جزئی و به ندرت صحبت می‌کنند.
5 - منقرض‌شده (Extinct): این زبان به طور کلی منقرض شده و از بین رفته است و دیگر هیچ فردی به این زبان صحبت نمی‌کند.
این جدول همچنین تعداد متکلمان هر یک از زبان‌ها را، یعنی تعداد افرادی که در حال حاضر به این زبان صحبت می‌کنند، نشان می‌دهد. طبیعی است که این رقم گرچه ممکن است برای شماره‌های دورقمی و یا سه‌رقمی مربوط به زبان‌های دارای وضعیت بحرانی دقیق باشد، لیکن در مورد زبان‌های رده‌های بالاتر جدول، طبیعتاً تقریبی است و نمی‌توان آمار دقیقی ارائه کرد.
در میان گونه‌های مختلف زبان کُردی و یا خانواده‌ی زبان‌های کردی به عنوان شاخه شمال غربی زبان‌های ایرانی ، دو گونه‌ی زازاکی و هورامی نیز در این فهرست دیده می‌شود. گونه‌ی زازاکی که با عناوین «کِرمانجکی»، «کُرمانجکی» و «کِردی» نیز شناخته می‌شود و متکلمان آن در کردستان ترکیه در مناطقی مانند درسیم، الازیغ، بینگول، ملطیه، موش، ارض‌روم، سمسور (آدیامان) و غیره ساکن هستند و عموم نسل‌های بزرگتر آنها علاوه بر زبان مادری خود، کُرمانجی را نیز می‌توانند صحبت کنند. و هورامی که متکلمان آن در منطقه‌ی کوهستانی اورامان که بخشی از آن در ایران و بخشی در اقلیم کردستان است، زندگی می‌کنند. جالب اینجاست که طبق نظر بسیاری از زبان شناسان کُرد، این دو گونه‌ی زبان کوردی در موارد زیادی از لحاظ گرامر و دستورزبان نزدیک به هم‌اند.
در فهرست یونسکو، زازاکی با دو میلیون متکلم در رده‌ی شانزدهم و عنوان «زبانِ آسیب‌پذیر» (Vulnerable) و هورامی که به عنوان گورانی نیز یاد نام برده می‌شود با 23000 متکلم در رده‌ای بسیار پایین‌تر و به عنوان زبانِ «قطعاً در معرض خطر انقراض» (Definitely endangered) درج شده است. البته به نظر می‌رسد تعداد متکلمان هورامی درج شده در این فهرست واقعی نیست، زیرا این زبان هم‌اکنون از سوی رقم خیلی بیشتری از هورامی‌زبانان صحبت می‌شود.
همچنین طبق گزارشی که «ایرنا» در تاریخ 11 اسفند 1397 در مورد زبان‌ها و گویش‌های ایرانی در معرض خطر منتشر نموده است، نوشته شده است: «آمار دقیقی وجود ندارد، اما تالشی در گیلان، تاتی در قزوین، سنایا در تهران، نطنزی، نائینی و خوانساری و گزی در اصفهان، هورامی در كردستان، سیوندی و كُرُشی در فارس، لارستانی در هرمزگان، سوی در سیستان‌وبلوچستان، گویش بهدینان یا گبری در یزد، وَفسی در مركزی، مندایی در خوزستان، خلجی در مركزی و آشتیانی در مركزی از جمله زبان‌ها و گویش‌های ایرانیِ در معرض نابودی هستند.» البته لازم به ذکر است که زبان‌های یادشده در گزارش ایرنا، زبان‌های موجود در داخل جغرافیای ایران هستند. اگر خانواده‌ی زبان‌های ایرانی را از لحاظ زبانشناسی در نظر بگیریم، برخی از آنها در خارج از جغرافیای ایران و از جمله در منطقه‌ی قفقاز، تکلم شده یا می‌شوند.
شما کدام زبان یا گونه‌ی زبانی در معرض خطر مربوط به خانواده‌ی زبان‌های ایرانی را می‌شناسید و یا با آن صحبت می‌کنید که در این لیست موجود باشد؟ وضعیت این زبان چگونه است و چه برنامه‌هایی برای حفظ و احیای آن وجود دارد؟
*برات قوی‌اندام
برای مشاهده‌ی فهرست زبان‌های در معرض خطر منتشرشده از سوی یونسکو اینجا کلیک کنید.
در این جدول؛ در ستون سمت چپ نام زبان، ستون میانی تعداد متکلمان آن زبان (کسانی که هنوز با آن زبان صحبت می‌کنند) و در ستون سمت راست، شدت و میزان خطر متوجه آن درج شده است.
