باغ سازی در ایران ریشه ای کهن دارد نشان های آن را میتوان در تاریخ روایی آثار و مدارک تاریخی کتیبه ها و بقایای معماری جستجو کرد منابع کهن روایی شاهان اسطوره ای پیشدادی ایران را اولین سازندگان باغ دانسته اند . نمونه های فروانی از این توضیح ها را می توان در شاهنامه ،متن ها ی پهلوی ، اوستا و متون دینی زرتشتی پس از اسلام مشاهده کرد .
این موضوع در متون تاریخی و جغرافیایی نیز بازتاب داشته و باغ های ساخته شده به دست شاهان پیشدادی و کیانی توصیف شده اند چنان که در فارسنامۀ ابن بلخی درباره منوچهر هشتمین پادشاه پیشدادی آمده است « آثار او (منوچهر) آنست کی اول کسی که باغ را ساخت او بود و ریاحین گوناگون کی بر کوهسار ها و دشته ها رسته بود جمع کرد و بکشت فرمود تا چهار دیوار گرد آن در کشیدند و آن را بوستان نام کرد یعنی معدن بوها »
در نگارگری ایرانی آنجا که صحنه های تاریخ روایی پیشدادیان و کیانیان نشان داده است رزم ها و بزم ها سورها و سوگ ها در باغ نمایش داده شده اند . درخت در پیوند با عناصر چهارگانه آب ،باد ،آتش و خاک، جلوه آرمانی باغ را نشان داده است از این گذشته در آثار سفالین ، قلمزنی های فلزی ،مفرق ،مس ، طلا ونقره حکاکی بر سنگ های صابونی به دست آمده از تمدن های کنار سندل جیرفت ،شهداد سیلک کاشان و... درخت از مهمترین نقش .مایه ها به شمار می رود
باغ در دوره ایلامی ها
تمدن ایلام در محدوده خوزستان و بر جریان رودهای آن از میان کارون در هزاره سوم تا یکم پیش از میلاد به شکوفایی رسید شهر شوش در این دوره به عنوان پایتخت آنها شهر دورانتاش در نزدیکی شوش و معبد چغازنبیل در این شهر ساخته شد. معبد چغازنبیل در ابتدا دارای یک حیاط مرکزی بزرگ و محل اجرای مراسم عمومی بود در قرن هفتم قبل از میلاد آشور بانیپال به شهر های ایلام حمله و آنها را نابود کرد . وی در قسمتی از کتیبه ای که از خود به جای گذارد در خصوص زیگوارت چغازنبیل می گوید ؛
سپاهیان من وارد بیشه های مقدسی شدند که هیچ بیگانه ای از کنارش نگذشته بود اسرار آن را دیدند و با آتش سوختندش »
ویژگی های جلگه خوزستان باعث می شد ایلامیان بتوانند مزرعه ها و باغ های خود را به خوبی توسعه دهند اما باغ سازی و باغ آرایی در پیکره شهر ها از دور ۀ مادها رونق بیشتر گرفت .
از بررسی های شهر ـ دژهای مادی بر می آید که باروهای گرد شهر مهم ترین عامل تدافعی بودند قاعدتا روستاها و مزرعه ها در پیرامون این حصارها قرار داشتند هگمتانه همدان به دلیل بهره مندی از آب و هوی مطلوب قاعدتا باغ های مفرحی داشته است چنان که بخت والنصر دوم ،پادشاه بابل ، برای راضی کردن همسر ش سمیرامیس که دختر پادشاه ماد بود باغ های معلق بابل را به شیوۀ باغ ایرانی برای تجدید خاطره او و رفع دلتنگی اش از دوری سرزمین ایران احداث کرد این باغ ها بر صفحه مسطح بلندی بر ستون های سنگی قرار داشتند که با خاک دستی پوشیده شده بود و در نتیجه باغ ها معلق به نظر می رسیدند .
تجلی پردیس آرایی در معماری هخامنشی
سنگ نگاره های هخامنشیان به روشنی نشان دهنده نظم هندسی باغ های ایرانی هستند درختان راست قامت موزون سرو و گل های لوتوس (نیلوفر آبی ) در نقش برجسته ها که از نظم لشکری سبق می برند ، هم ریشگی و همسانی پلان ها ی باغ و بنا را نمایان می کنند گذشته از کاوش های باستان شناختی در منابع مکتوب توصیف هایی از باغ در این دوره ارائه شده است .
گزنفون به باغی اشاره میکند که کورش صغیر در گذشت 401ق.م در سارد احداث کرده بود و لوساندر ، زیبایی درختان و نظم دقیق فواصل آنها و مستقیم بودن ردیف ها و عطر ها و رایحه هایی را هنگام گردش به مشام او و کوروش می رسیده تحسین و از مهارت و دقت باغبان در اندازه گیری یاد می کند . این شاید کهن ترین وصف از شکل باغ سازی ایرانی باشد و در آن به طرح های هندسی و شبکه بندی ها و خیابان های مستقیم و زاویه های منظم که اساس باغ سازی در قرون بعدی است اشاره شده است .
کاخ های کوروش در پاسارگاد با ایوان های طویل و فضای باز اطراف خود به عنوان بخشی از طرح های مفصلی به کار رفته اند که در آن به تعبیری باغ به صورت اقامتگاه در می آید . در داخل محدودۀ پاسارگاد تعدادی آب کذر سنگی وجود دارد که نه تنها نشان دهنده یک چهار باغ رسمی است بلکه به ترکیب بخش های مختلف محدودۀ باغ به صورت واحد کمک می کند کوروش به نحوی بی سابقه می خواست که یک پایتخت پر باغ بسازد که در آن باغ های وسیع و مکمل قرار گیرند
در این باغ جوی های سنگی به عرض 25سانتی متر و آب نماهایی به اندازه 85در85سانتی متر باغ ها را در چهار قسمت تقسیم می کرد برخی از پژوهشگران بر این نکته اتفاق نظر دارند که چهار باغ طرح ابداعی هخامنشیان است که نخستین بار در پاسارگاد به اجرا در آمد (نوروز زاده چگینی کرت بندی چهار گانه باغ به تاثیر از باغ آرایی پاسارگاد به توسط یا با نظر کوروش کبیر پس از دوره هخامنشیان نیز در ایران رواج یافت و این تداوم تا به امروز بر پای مانده است نمونه های دیگر از این باغ در نزدیکی نقش رستم در تخت رستم (تخت گوهر)باغ کوروش صغیر در سارد و باغ وکاخی در شوش مربوط به دوره اردشیر دوم بی گمان بنای کاخ در باغ و پیوند چهار باغ با آند در سرزمین چهار فصل ایران از آرمانی ترین جلوه های هنری با همراهی اندیشه های متعالی در باغ سازی بوده که از دوره هخامنشیان و از ایران زمین به دیگر سرزمین ها نفوذ کرده است .
اگر چه از دوره اشکانیان آثاری که نشان دهندۀ باغ در آن دوره باشد برجای نمانده اما ازبررسی آثار باستانی در تیسفون بر می آید که این شهر را مجموعه ای از باغ ها در کنارۀ دجله در بر گرفته بوده است این امر در باغ آرایی دورۀ ساسانی تاثیر گذار بود در برخی از متون اولیه اسلام در ضمن شرح عظمت دربار ساسانیان بهفرش های باشکوهی از آن دوران اشاره شده است که طرح اصلی آنها باغ بوده است . معروفترین آنها قالی بهارستان یا بهار خسرو منقش به باغی با حوض ها ، جوی ها ، درختان و گل های زیبای بهاری است . از عکس های هوایی گرد شهر در مرکز تقاطع دو محور باغ مستطیل شکلی قرار داشته است که با شبکه ای از جوی ها آبیاری می شده است.
کاخ قصر شیرین که گویا بزرگترین گنبد دوره ساسانی را داشته است دارای حیاط های تودرتو بوده و کل بنا همانند تخت جمشید بر صفحه ای بنا شده است برخی متعقدند که ظاهرا تمام این بنا در وسط باغ های عظیمی با چشم انداز طبیعی بر پا شده بود و حیاط های تو در تو در سبکی از باغ سازی ایرانی که بیش تر در باغ مقبره به کار می رفته استقرار یافته است.
با این همه استقرار مجموعه بنای مذکور در وسط باغ های عظیم را می توان با استقار بناها در باغ های بعد از اسلام مقایسه کرد طاق بستان در کرمانشاه نیز در اصل یک پردیس و شکار گاه سلطنتی است که خسروپرویز ساخت در این جا نقش آناهیتا و عنصر آب و نیز درخت مقدس مهم می نمایند چنان که معبد آناهیتا نیز در آنجا قرار داشته است .
هرچند که طراحی طاق بستان یک پردیس است ولی نقش برجسته آن یک شکارگاه سلطنتی را معرفی می کند در دوره ساسانیان ساخت کاخ ها در کنار چشمه ها ، دریاچه ها و رودخانه ها به دلیل بنای معابد آناهیتا در آن جا گسترش یافت کاخ ادشیر یکم در شهر گور فیروز آباد معبد کاخ ها و شهر بیشاپور در تنگه چوگان طاق بستان در کرمانشاه ، آتشکده آذرگشنسب در تخت سلیمان (شیز)و... از این نمونه آثار به شمار می روند . رسمیت یافتن دین زرتشتی و تدوین مبانی اعتقادی در احترام به چهار عنصر آب ،باد ، خاک و آتش (نور)و ارتباط هنر باغ آرایی با این چهر عنصر تردیدی در باغ آرایی در مکان های مقدسی که البته چشمه ، رودخانه و دریاچه ای داشته .باشند نمی گذارند . حجاری ها و گچ بری ها در آثاری مانند طاق بستان که با درخت گل و عناصر تشکیل دهنده باغ تزیین شده اند دست کم دلیلی بر این مدعا هستند
جهان اسلام دو سبک باغ سازی را از ایران اقتباس کرد و در طی قرون کم و بیش در سرزمین های گوناگون رواج یافت یکی باغ های محدود به ایوان ها و حیاط های مشجر و دیگری املاک خارج شهر با وسعتی به اندازه .تفرجگاهایی که جای جای آن به عمارت کلاه فرنگی (عمارت شاهانه آراسته بود
معماری و شهر سازی و به تبع آنها باغ سازی در دو سه سدۀ نخستین اسلامی دستخوش تحولات بسیاری شد شهرهای نامدار چندان که باید توسعه نیافتند و از آنجا که باغ آرایی با سلیقه شهرنشینان جدید (عرب ها) سازگاری نداشت این امر تا مدت ها در جریان شهر سازی قرار نگرفت ساخت دژ شهرهای نظامی و سیاسی مانند کوفه ، بصره و دیگر شهرهای بدون باغ دلیلی بر این مدعاست با این همه گزارش شده است که در عهد عمر ابن عبدالعزیز باغ شیرجانی در کرمان (گواشیر)بنا شد با این همه در دورۀ عباسیان با انتقال حکومت به بغداد معماری و باغ سازی ایرانی به تدریج الگوی ساخت و ساز حکومتی شد.
معتصم و متوکل کاخ هایی در کرانه های دجله پی افکندند و بر گونه باغ های ساسانی به باغ سازی پرداختند از باقی مانده کهن شهرها و حتی در نوشته ها ی مورخان آگاهی چندانی درباره باغ سازی در سده های نخستین دورۀ اسلامی به دست نمی آید اما تقریبا از سدۀ چهارم اطلاعات به نسبت مناسبی در دست است که از آن میان می توان به باغ های شهرهای نیشابور و شیراز اشاره کرد . برای نمونه عضدالدوله دیلمی باغستانی بزرگ در کرد فناخسرو بنا نهاد.
در دوران غزنوی باغ سازی هم چنان به شیوۀ باغ های ساسانی و اوایل اسلام بنا میشد باغ پیروزی ،باغ محمودی ، کوشک دولت و کوشک سپید از آثار معروف عهد غزنوی بوده است باغ عدنانی هرات نیز جهت کوشکی که به فرمان مسعود غزنوی در آن ساخته بودند مشهور استفرخی درباره نو سلطان محمود و کاخ مجلس دریاچۀ آن وصف جالبی دارد و ویژگی های این باغ را به گونه ای که در میان دیگر سروده های آن عصر نظیر ندارد بیان می کند در سراسر حکومت سلجوقیان با توجه به فعالیت های گسترده شهر سازی و ایجاد مجموعه ها و آثار معماری وسیع و بنای مساجد ها ،مدرسه ها ،کاروانسرا ها و کاخ ها هنر باغ سازی به ویژه در شهر اصفهان پیشرفتی نظیر داشت چنان که تا پیش از حمله مغول در بیش تر نوشته ها از طراوت و سرسبزی فضای شهرها سخن می رود باغ بکر ،باغ فلاسان ،باغ احمد سیاه ،باغ کاران ،باغ دشت گور و بیت الما از جمله باغ های ساخته شده،در .اصفهان عصر سلجوقی بودند که از همه مشهورتر باغ کاران بود حافظ شیرازی در باره این باغ سروده است
گرچه صد رود است در چشمم مدام زنده رود وباغ کاران یاد باد
پس از آن شهرهایی چون هرات و خوارزم در دوره خوارزم شاهیان در سده ششم قمری در باغ /ارایی به شکوفایی رسدند چنان که شهرت شهر هرات به برخورداری از باغ های بسیار و آب فراوان در آستانه یورش مغولان مشهوربود
با یورش مغولان بسیاری از شهرهای نامدار مانند بخارا ،خوارزم و نیشابور ویران شدند و باغ ها و بستان های آن ها نیز تا مدت ها از رسیدگی محروم ماندند با این همه شیوه های نگارگری چینی به همراه مغولان و دورۀ ایلخانان توسط کاروان های بازرگانی به ایران رخنه کرد و تصویرگران ایرانی آن را با فرهنگ ایرانی اسلامی وفق داده و این هنر را به کار گرفتند.
از مهمترین موضوعاتی که در نگارگری این دوره مورد توجه واقع می شد جنگ های مغولان و تسخیر شهرها بود با این همه به تدریج تصویرها با عناصری از باغ کشیده می شدند به گونه ای که در دورهای بعد مانند تیموری و صفوی نگارگری همسان با تصویر سازی باغ تجلی می یافت نگارگری دوره ایلخانان در شهر تبریز پایتخت آن زمان به ظهور رسید و به نام مکتب تبریز شهرت یافت.
در همان شهر غازان خان از نامدارترین فرمانروایان مغول در ایران به ساخت ربع رشیدی توسط خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی وزیر نامدار آن زمان و باغی با ساختمان های گوناگون عام المنفعه به نام شنب غازانی دست زد چنان که بر اساس همین باغ بعد ها باغ هشت بهشت از باغ های معروف تبریز شکل گرفت و توسعه یافت در دورۀ آق قوینلوها نیمه دوم سده نهم قمری نیز در تبریز بیش از پیش کاشت درخت و بنای باغ مورد توجه قرار .گرفت
دورۀ تیموری سده نهم قمری از مهمترین دوره ها در تاریخ باغ سازی و باغ آرایی ایرانی است و باغ های تیموریان از نامدارترین باغ های جهان به شمار می روند تیمور در شهر های سمرقند و کِش «شهرسبز» سرابستان های بی شمار و کاخ های بلند به ترتیب شگفت و وصفی شگرف ساخته و بهترین نهال را در آن نشانده بود باغ های معروف سلطنتی سمرقند عبارت بود از باغ شمال باغ بلند ، باغ خلوت ،باغ میدان، باغ ارم، باغ بهشت، باغ چنار، باغ دلگشا، باغ نو ، باغ جهان نما ، باغ نقش جهان ،باغ تخت قراچه باغ داز و باغ قراتوپه علاوه بر اینها باغ های بزرگی با نام شهرهای معروف زمان همچون بغداد ، دمشق قاهره ، سلطانیه و شیراز نیز به صورت کمربندی پیرامون شهر ایجاد شده بود .
سمرقند در یک فلات وسیع واقع شده بود در نزدیکی شهر منطقه وسیعی از جنگل مرکب از باغ های سیب و باغ های انگور قرار داشت و بعد از آن نیز چراگاه ها و مرغزارهایی بود. در داخل این کمربند سبز باغ ها و کاخ های سلطنتی و باغ ها و قصر های افراد ثروتمند و مالکان و حاکمان قرار داشت هنگامی که کلاویخو به سمرقند رفت مشاهده کرد که تعداد باغ های انگوری که سمرقند را احاطه کرده به قدری زیاد است که مسافری که به شهر نزدیک می شود فقط کوهی از درخت می بیند وخانه هایی که در داخل باغ ها احداث شده به چشم نمی خورد باغ های سمرقند نمونه اصلی باغ هایی است که در قرون بعد ایجاد و احداث شده که صفات مشخص آنها به قرار زیر است فضایی محصور با دیوارهای بلند تقسیم فضا به چهار قسمت استفاده از یک نهر اصلی وجود کوشک یا قصر در مرکز فضا انتخاب یک قطعه زمین که به صورت طبیعی سراشیب است و یا ایجاد یک تپۀ مصنوعی به منظور حصول اطمینان از این که آب جریان پیدا می کند.
بعضی از جنبه های باغ های سمرقند به نظر غریب می آید مانند در نظر گرفتن فضای زیادی برای باغ واستفاده از یک فضای چهارگوش و سردرهای عالی که با رنگ های آبی و طلایی زینت داده شده است.استفاده از ایوان در طبقه بالا که مشرف به باغ های گل است جنبه ای است که در سمرقند معمول و مرسوم بوده است.در سال 799قمری تیمورفرمان داد باغی در مرغزاری که آن را خانه گل می خواندند بنا شود این باغ باغ دلگشا نامیده شد . هنرمندان طرح هایی تهیه کرده بوده ند تا طبق آن خیابان های باغ را منظم و مرتب کنند و همچنین مکانی برای ایجاد تپه گل در نظر بگیرند . فضای باغ را باتناسب بسیار طراحی کردند در آن خیابان ها و باغچه های مستطیل شکل و جنگل های کوچک به شکل گوناگون به وجود آوردند .
در دو طرف خیابان های باغ درختان نارون کاشتند و بقیه فضای باغ را با درختان میوه و بوته های گل زینت دادند هنگامی که طرح ریزی و گل کاری باغ از هر حیث کامل شد یک نفر مهندس سردرهای بلندی در وسط هر دیوار احداث کرد . در گوشه هر قسمت از فضای باغ کوشکی احداث کردند ونمای آن را با کاشی پوشاندند در وسط باغ نیز کاخی ساختند که از سه طبقه تشکیل یافته بود .
هرگاه باغ های سمرقند و هرات مورد توجه قرار گیرد یک نکنته برجسته می شود و آن این است که این باغ ها تاثیر ونفوذ فراوانی در هنر باغ سازی در سایر مناطق و هم چنان در اطوار بعدی داشته است . به طور مسلم نوع معمولی این باغ ها به مشرق و مغرب هردو رسوخ کرد باغ های سلطان حسین بایقرا در هرات از شهرت بسیاری برخوردار ند و باغ زاغان ،باغ جهان آرا ،باغ سفید ، باغ نو ، باغ نظر گاه ، باغ طربخانه و.... از آن میان هستند . بی تردید این باغ های مصفا الهام بخش نگارگران دوره تیموری مانند بهزاد و شاه مظفر بوده اند که در نقاشی های خود باغ را مهمترین عنصر قرار داده اند باغ آرایی ایران در دوره ی تیموری در باغ آرایی تیموریان هند (مغولان کبیر )در مناطقی مانند کشمیر (باغ های شالیمار =شالمار ، نشاط باغ و دریاچه ولر و... )و شبه قاره هند به ویژه آرامکاه و چهار باغ تاج محل با طرح ایرانی اسلامی تاثیر مستقیم برجای گذاشت . باغ آرایی دورۀ تیموری تلفیق همه جانبه باغ آرایی ایرانی بود که به ویژه در دوره صفویه و حتی تا دوره کنونی تاثیر به سزایی داشته است .
در اکثر شهرهای ایران در دورۀ صفویه کار باغ سازی ودر مساحت های وسیع و هماهنگ با بافت و شبکه شهر اهمیت فراوان داشت در این دوره باغ هایی در نهایت زیبایی و شکوه پدید آمد که شماری از آنها به همان صورت و برخی با تغییراتی هم چنان بر جای مانده است برخی از مشهورترین باغ های آن دوره عبارتنداز باغ فین کاشان ، باغ هزار جریب ،باغ چهلستون ،باغ آینه خانه و باغ هشت بهشت اصفهان ،چهلستون و باغ اشرف ، باغ صفی آباد اشرف ، باغ جهان نمای فرح آباد و باغ شاه و بار فروش در شمال ایران .
سفرنامه نویسان اروپایی به تداوم تاریخی باغ های اصفهان بر مبنای باغ سازی کهن ایرانی اشاره کرده اند که اکر چه شاه عباس عامدانه آن را تقلید نمی کرد اما از آن آگاه بود . چنان که در طراحی چهارباغ اصفهان ، شاه عباس خطوط طرح را با دست های خودش ترسیم کرد و بدین ترتیب خود را به عنوان جانشین شایسته و حقیقی کوروش بزرگ مطرح کرد و بدین ترتیب خود را به عنوان جانشین شایسته و حقیقی کوروش بزرگ مطرح کرد که طراحی باغ هارا یک حرفۀ شاهانه می پنداشتند و گاه درختان و اندازه گیری ردیف آنها را با دست های خویش انجام می داد.
باغ های دوره صفوی در چرخۀ استدلای خود از سنت های باغ ایرانی پیش از اسلام و ایده های اسلامی و قرآنی درباره بهشت وام گرفتند و توسعه یافتند . باغ های ساخته شده در دوره تیموری به جای اشاره مفهومی نگاهی ظاهری به بهشت اسلامی داشتند به این معنا که آنها شکل باغ های بهشت را اقتباس کرده اند نه معنای آن را . اما در دوره صفوی علاوه بر ظاهر به معنای بهشت هم پرداخته شد صفویان نخستین تجربه باغ سازی خود را در قزوین ودر عصر شاه طهماسب به نمایش گذاشتند و آن احداث باغ و کاخ عالی قاپو بود که خود سرآغاز احداث باغ هایی دیگر در این شهر و دیگر شهرها بود .
مجموعۀ باغ و کاخ چهلستون اصفهان که طرح که طرح آن مهارت و استادی ایرانیان را در ترکیب طبیعت و معماری نشان می دهد فضای خارج از عمارت را بافصای داخل آن چنان مربوط و هماهنگ نی سازد که نمی تون تشخیص داد کجا یکی پایان میابد ودیگری آغاز می شود در مقابل این کوشک ایوان بزرگی با بیست ستون چوبی قرار دارد و به استخر بزرگی مشرف است .
ستون ها در آب استخر منعکس شده و بدین صورت چهل ستون دیده می شود . در نزدیکی چهل ستون مجموعه ای از فضاهای معماری و باغ ها ساخته شدند که زیباترین پهنه باغ ،کاخ،آب ،بستان، طبیعت و جامعه را ایجاد کردند . این فضا ها عبارتند از کاخ و باغ چهلستون ، هشت بهشت ، چهار باغ مجموعۀ نقش جهان شامل مساجد شاه و شیخ لطف الله ، کاخ عالی قاپو ، قیصریه و میدان ، چهار باغ ، باغ های هزار جریب در کنارهای زاینده رود و پل های الله وردی خان (سی وسه پل)وخواجو مدرسه چهار باغ و....
یکی از اقدامات دوره صفوی احداث خیابان چهارباغ بوده است این خیابان برای اولین بار طرح نوینی از ساخت فضای طبیعی برای گردش و تفرج را به نمایش گذاشت. منظور از احداث چهار باغ این نبوده که به عنوان یکی از خیابان های شهر مورد استفاده واقع شود بلکه خیابان مذبور چون در خارج از منطقۀ پرجمعیت واقع بوده حالت یک تفرجگاه و گردشگاه را داشته است در اطراف این تفرجگاه هشت ردیف درخت تبریزی و چنار و در میان آنها بوته های گل سرخ و یاس پرگل کاشته شد در سطح خیابان نیز استخر ها و فواره هایی دیده می شد که همه دارای طرح های ویژه ای بود .
در اطراف چهار باغ بناهای زیبایی احداث شده بود مثلا باغ هشت گوش ،باغ بلبل ، باغ توت و باغ انگور . هر یک از باغ ها دارای دو کوشک و یک ساختمان کوچک بود که آنها را در بالای سر در باغ می ساختند و یک ساختمان بزرگ داشت که در وسط باغ بنا می شد چون دیوارها مشبک بود عابران می توانستند داخل باغ را ببینند و قالی های زیبایی را که بر زمین گسترده بودند و یا دسته هایی از گل را کهبر سطح آب استخر شناور می ساختند تماشا کنند از تمام کاخ های با صفا و کلاه فرنگی هایی که درکنار چهار باغ احداث شده بود تنها کاخ هشت بهشت باقی مانده است .
ملاحضه دقیق دربارۀ طرح اصفهان دوره صفوی حاکی از یک نظم درونی است که در امتداد الگوی چهارگانه محوری یک چهار باغ ، با دو محور زاینده رود و خیابان چهل باغ شکل گرفته است . این طرح ترکیب شهری اصول شکل های شهر های اسلامی ـ ایرانی و الگو های تیموری باغ را به هم پیوند می دهد و ارتباط منظمی بین شهر و باغ مبتنی بر وابستگی متقابل محیط طبیعی و نماد گرایی معماری خلق می کند . کاخ ها و باغ های شاه عباس در شمال با وجود اختلاف آب وهوای این ناحیه با دیگر مناطق ایران با مشخصات و طرح کاخ ها و باغ های اصفهان شباهت دارد. تنها تفاوتی که میان این باغ ها وجود دارد این است که در باغ های فلات ، چشمه ها از تپه به یک استخر خیلی بزرگ می ریزد در حالی که چون در ساحل دریای مازندران آب فراوان است در باغ های مشابه این استخر به صورت یک دریاچۀ حقیقی در می آید .
در سال 1020قمری به فرمان شاه عباس در حوالی ساری در نطقه ای که آب رودخانه به دریای مازندران می ریزد ساختمان هایی ساخته شد که مجموعه آنها را فرح آباد (اسلام آباد )نامیدند . با تقریرات و توضیحات جیمز فریزر که دویست سال بعد به رشته تحریر در آمده می توان به وسعت این ساختمان و باغ آن پی برد . از توصیف آن چنین بر می آید که این ناحیه از حیث طرح و شکل به میدان نقش جهان اصفهان و ساختمان هایی که آن را احاطه کرده شباهت داشته است .
این میدان دویست متر دارزا و بیش تر از صد متر پهنا داشت در قسمت شمال نزدیک دریای مازندران محوطه وسیعی بود که به وسیله دیوارهای مرتفع تقسیم شده بود مجموعه باغ هایی که در شمال و در کنار دریای مازندران در محل اشرف (بهشهر)توسط شاه عباس بنا نهاده شدند از مهمترین اقدامات در ساخت باغ به شمار می روند . باغ چهل ستون (دیوانخانه) باغ خلوت، باغ صاحب الزمان،باغ تپه ، باغ چشمه، باغ شمال ، و باغ صفی آباد هر کدام با طرح های زیبا آراسته شدند که همراه تحسین سیاحان و بازدیدکنندگان را بر انگیخته اند اما اکنون از بین رفته اند و تنها باغ معروف به باغ شهرداری بهشهر برجای مانده است . از دیگر باغ های عصر صفوی که حتی به دوران اساطیری (گشتاسب )منتسب می شود باغ فین است که با طرح چهارباغ ساخته شده و در دورۀ قاجاریه امیرکبیر را در آن کشتند گذشته از انسجام طرح در باغ های شمالی و باغ های کویری و کوه پایه ای عناصر باغ .ایرانی در آن به تناسب با شرایط اقلیمی آن منطقه نمایان است
باغ و کاخ خورشید
از سال 1135تا1209قمری ایران بیش تر متاثر از آشوب سیاسی بود در این دوره به جزچهار باغ نادرشاه در کلات نادری که کاخ و عمارت خورشید را در بر می گرفت و باغ های شیراز که توسط حکمران زندیه ساخته شد ند در دیگر مناطق ایران باغ های چندانی ساخته نشد باغ نادر شاه یادآور باغ هندوستان بود با طرح های تزیینی آن و آراستگی شاهانه ای که در چهارباغ ایرانی تجلی می یافت طرح کاخ و باغ متاثر از طرح معمارانه با برداشت های نجومی بود و خورشید در پیوند با باغ و آب قرار میگرفت که به همین سبب به این نام خوانده شد .
باغ سازی در دورۀ زندیه
در دورۀ زندیه باغ سازی تقریبا متاثر از دوره صفویه بوده اما با توجه به مدت کم دوران حکومت آنها تعداد باغ ها احداث شده کم است ازجمله باغ های احداث شده می توان باغ دلگشا ، باغ هفت تنان و باغ جهان نمای شیراز را نام برد باغ دلگشا در ناحیه آرمگاه سعدی قرار دارد و از کارهای کریم خان زند است . در دوطرف خیابان های آن درختان نارنج و پرتقال و دیگر انواع مرکبات کاشته شده بود . در باغ هفت تن کوشکی در قسمت شمال باغ احداث شد که مشرف به عرض باغ بود استخری نیز در جلوی کوشک احداث شد از دیگر باغ های مهم این دوره باغ دولت آباد یزد از ساخته های محمد تقی خان بافقی است که بادگیر شش ضلعی آن بلند ترین بادگیر جهان است طرح کلی باغ شامل ک.شک . سردر است که میان آنها حوضچه و دو ردیف درخت ماج قرار گرفته و در اطراف آن باغ های میوه و مزرعه بوده است .
باغ و باغ شهر در دوره قاجاریه
در این دوره به تدریج مظاهر تمدن غربی بر امور زندگانی دربار تاثیر گذاشت که بالطبع معماری و هنر باغ سازی هم از آن بی تاثیر نبود به طور کلی تاثیر این فرهنگ به ویژه در شهر تهران به شکل احداث خیابان و میدان در معماری به شکل نماسازی به تقلید از تزیینات غربی در امتداد بدنه ها و در باغ سازی با احداث باغ ـ قصر با ابعاد وسیع در خارج از شهر و دامنۀ کوه های البرز مشاهده می شود .
یکی از ویژگی های باغ سازی این عهد که از غرب الگو گرفته شده ، آرایش گیاهان با برش شاخه ها و ایجاد نظمی شبه هندسی در آنهاست قرار دادن مجسمه در باغ نیز از ویژگی های برخی از این دوران است معروف ترین باغ ها در تهران عبارتند از باغ بهارستان ، باغ نظامیه ، باغ نگارستان، باغ لاله زار ، باغ اتابک ، باغ و کاخ گلستان، باغ مسعودیه ، باغ کامرانیه، باغ شعاع السلطنه ، باغ شاه ، دوشان تپه فرح آباد ، عشرت آباد ، سلطنت آباد ، باغ فردوس ، باغ و کاخ صاحب قرانیه ؛ در تبریز باغ مشهور ال گلی (ائل کلی ،شاه گلی)در ماهان کرمان باغ مشهور شاهزاده ؛ در طبس باغ های متعددی که بر اثر آنها این شهر را باغ شهر می خوانند ، مانند باغ نسترن ، باغ نظر ، باغ مستوفی ، باغ محمدتقی خان ، باغ شاهزاده و ده ها باغ که دانشدوست که آنها را تا 57باغ بر می شمارد و مهمترین آنها باغ های نو ، امیر وگلشن بوده است ؛ باغ های اکبریه ، شوکت آباد ، مود، امیر آباد شیبانی ، معصومیه و رحیم آباد در بیرجند ؛ باغ های امیریه ف امانیه ، چهار باغ ف و خسرو آباد در سنندج ؛ باغ های ارم ، عفیف آباد و نارنجستان قوام در شیراز و...
بررسی این باغ ها نشان می دهد که باغ سازی در دوره قاجاریه به دو دوره قابل تقسیم است یکی در قرن سیزدهم قمری که باغ آرایی در تداوم باغ آرایی زنیده و صفویه بود ؛ دیگر از اواخر دورۀ ناصرالدین شاه تا پایان دورۀ قاجاریه که باغ آرایی و ساخت کوشک به تاثیر از باغ آرایی غربی با تحولاتی روبرو بود .
در عصر قاجاریه علاقه و توجه به باغ آرایی در حدی بود که عیان وبزرگان در کاشتن و آراستن گل وگیاه با یکدیگر رقابت می کردند و هرجایی که با گیاهی مواجه می شدند امکان انتقال آن را به باغ شخصی خود فراهم می کردند از این زمان به بعد با استفاده از چمن وگیاهان زینتی فضاهای باز مقابل بنای اصلی ساماندهی شدند ا افزایش باغ های درباری و امر نگهداری از آنها ، سازمانی تحت عنوان اداره باغات دولتی ایجاد شد که مسئولیت آن در ردیف امور مهم دولتی قرار گرفت وظیفه این اداره عبارت بود از مدیریت و نگهداری باغ ها ، غرس اشجار ، حفاظت از گیاهان تنظیم قنوات تعمیر و انجام سایر امور مورد نیاز در باغ . در تهران انواع باغ ها احداث شد ؛ بال=غ های شخصی اعیان و اشراف ، باغ های سلطنتی ، باغ هایی که سفارتخانه ها در آن احداث شدند باغ های میوه در اطراف پایتخت و ...
محور اصلی باغ عنصر اصلی ساختار آن در بخش بیرونی به شمار می رفته و عامل اصلی منظر سازی باغ شناخته می شود در صورتی که در بخش اندرونی باغ بناها از طریق حیاط باغ ها به یکدیگر مرتبط می شوند این نوع ترکیب بندی فضا در دو باغ موجود دوران قاجار یعنی باغ فرمانیه و باغ مسعودیه به خوبی مشاهده می شود دوستعلی خان معیرالممالک از رجال نامدار در دورۀ ناصرالدین شاه قاجار به مانند بیش تر کسانی که در آن عصر خاطرات ، سفرنامه ها ، یاداشت ها ی روزانه و نوشته های تاریخی از خود به جایی گذاشته اند ، به تشریح ویژگی های باغ ها در دورۀ قاجاریه پرداخته است ؛ ازجمله آن که در کتاب یاداشت هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه شرحی از باغ های شاهی » مانند باغ شاه ، عشرت آباد ، عیش آباد، قصر قاجار ، باغ دوشان تپه ، سلطنت آباد ، صاحبقرانیه سرخه حصار ، قصر فیروزه و دیگر باغ ها ارائه کرده است باغ های این دوره برای استفاده از خصوصی مالک باغ طراحی شده و به همین علت توسط دیواره های بلند محصور بودند . به دلیل شرایط اقلیمی سعی می شد باغ پوشش گیاهی ابنوه و سایه انداز فراوان داشته باشد تا بتواند خنکی لازم را در تابستان ایجاد کند کاشت گیاهانی همانند چنار و سوزنی برگ ها چون کاج تهران و سرو زربین بسیار متداول است .
باغ ـ پارک های پهلوی
دورۀ پهلوی دورۀ قطع باغ سازی سنتی و آغاز ایجاد پارک های عمومی به سبک غربی در شهرهای مختلف ایران است این روند در واقع در اواخر دورۀ قاجاریه آغاز شده بود چنان که برای مثال پارک امین الدوله در واقع باغی بدین نام بود در این دورۀ قاجاریه آغاز شده بود چنان که برای مثال پارک امینالدوله در واقع باغی بدین نام بود در این دوره به علت وضعیت جدید اقتصادی و روابط گسترده ایران با غرب و رشد مهاجرت به شهرها ، تعداد زیادی از باغ های داخل شهرها به ساختمان های مسکونی تبدیل شدند استفاده از محوطه های وسیع چمن کاری شده و باغچه های گل در میان آنها اصلی ترین ویژگی پارک ها در این دوره است .
ساخت باغ هایی به نام باغ ملی در بیشترین شهرها از اواخر دورۀ قاجاریه آغاز شد شهرداری ها (بلدیۀ عصر قاجاریه ) متولی ساخت و آباد کردن پارک ها و غرس درختان در خیابان ها بودند . این روند در دورۀ پهلوی به صورت منظم ادامه یافت . کاخ های گلستان و صاحبقرانیه در شهر تهران بیش تر مورد توجه قرار گرفتند و باغ و کاخ سعد آباد نیز بازسازی شد در این باغ ها و کاخ های جدیدی ساخته شد و فضای باغ ها تزینات بیشتری یافت . ماخ نیاوران در مجموعه صاحبقرانیه . کاخ ها و باغ های متعدد به همراه پارک های گوناگون در شهرها از آن دوره برجای مانده اند.
