حسنلو که در هفت کیلومتری شهر نقده قرار دارد یکی از شهرهای باستانی در آذربایجان غربی میباشد. آثار بسیاری از این شهر باستانی کشف شده است که در ادامه به دانستن درباره آنها میپردازیم .
یکی از جالب ترین اشیای حسنلو که از داخل یکی از اتاق های ساختمان سوخته غربی به دست آمده ، این ظرف که تماما از طلا ساخته شده درا ثر سنگینی آوار فروریخته بر روی آن له شده ولی شکل آن در اصل به صورت تقریبا استوانه ای و شبیه گلدان یا سطل بوده است ارتفاع این ظرف در حدود بیست سانتی متر و حداکثر قطر دهانه 18 و حداکثر قطر کف آن 15سانتی متر است.
ویژگی مهم این جام نقوش برجسته ای است که بر روی تمامی سطح خارجی بدنه آن ایجاد شده که تصاویر و شخصیت هایی اساطیری را نشان می دهند و از این نظر در میان یافته های حسنلو و شاید ایران و خاورمیانه بی نظیر باشد و این نقوش با برجسته سازی از داخل ظرف ایجاد شده و پس از آن با قلم زنی جزئیات نقوش را بر روی سطح خارجی اضافه کرده اند علاوه بر این در زیر کف ظرف نیز نقوشی قلم زنی شده است .
این جام در کاوش سال 1958میلادی در داخل اتاق شماره 9 واقع در جنوب شرقی ساختمان یوخته 1 غربی مربوط به دوره 4 ب ، همراه با بقایای اسکلت سه مرد به دست آمده است . براساس شواهد لایه نگاری معلوم شده که این سه مرد در طبقه بالایی ساختمان بوده اند که ناگهان ساختمان در حال سوختن فرو می ریزد و آنان همراه جام و دیگر اشیای همراهشان به داخل اتاق طبقه زیرین «اتاق 9» سقوط می کنند و سپس آوار دیوارهای خشتی روی آنها فرو می ریزد این اتفاق ناگهانی فرصت فرار را از آنها می گیرد و باعث مرگی دلخراش و مفون شدنشان برای نزدیک به سه هزار سال می شود تا آنکه رابرت دایسون و چارلز برنی در بعد اظهر یکی از روزهای کاوش از زیر خاک خارج می شوند .
جام زرین که در اثر سقوط و فشار آوار ریخته شده روی آن له شده بود در حد و فاصل دستانیکی از اجساد قرار داشت و حاوی سه شیء دیگر بود یک استوانه (مهر ) تراش نخورده سنگی با سرپوش های طلایی ، یک پیکر خرد شده عاجی (احتمالا یک پرنده ) و یک شمشیر به تیغه آهنی شکسته . کشته شدگان حامل جام نیز سلاح هایی همچون شمشیر ، خنجر و گرز به همراه داشتند ولی متاسفانه بر اساس ویژگی های سبکی این اشیا نیز نمی توان هویت آنها را با قاطعیت تعیین کرد که از مهاجمان بوده اند یا از مدافعان حسنلو .
نقوش روی بدنه جام نوزده شخصیت مختلف رانشان می دهند که در دو ردیف به دور ظرف تنظیم شده اند . شخصیت های روی جام افراد عادی نیستند و با توجه به اعمالی که انجام می دهند و نوع کلاه یا دیکر نشان ها موجودات اساطیری هستند همچون خدایانی با کلاه های نمادین که بر ارابه سوارند یا موجودی افسانه ای با سه سر که از صخره ای به در آمده است .
ردیف نقوش به باز گویی داستانی درباره این موجودات افسانه ای می پردازد ولی اصل این داستان این است یا بهتر است بگوییم اسطوره و شخصیت های آن برای ما نامعلوم است با وجود این برخی از پژوهشگران سعی در بازخوانی آن کرده اند . ازجمله اولین پژوهشگرانی که به شناسایی و تفسیر این نقوش می پردازد ، ایدت پرادا است که آنها را بیانگر اسطوره ای درباره خدایی هوری به نام کوماربی می داند این اسطوره که از طریق متنی هیتی به دست ما رسیده است درباره تلاش های کوماربی برای بازپس گیری فرمانروایی آسمان از دست خدای طوفان به اسم تشوب است کوماربی برای شکست تشوب فرزندی از صخره به وجود می آورد که بدنی از سنگ دارد و آن کودک در دریا بزرگ می شود تا از چشم خدایان دیکر دور باشد و پس از بزرگ شدن سر از دریا بر می آورد و خدایان آسمان از وجود او آگاه می شوند و سعی در نابودی آن می کنند ولی موفق نمی شوند و نهایتا تشوب به جنگ او می رود و موفق به شکست هیولای سنگی می شود.
برخی از نقوش روی جام زرین حسنلو با شخصیت های این اسطوره قابل انطباق اند از جمله شخصی که در ردیف بالایی نقوش بر ارابه ای سوار است که توسط دو گاو کشیده می شود با خدای تشوب که او هم دارای ارابه ای با دو گاو بوده قابل انطباق است و یا موجودی که در ردیف پایینی از صخره ای بیرون آمده می تواند همان فرزند سنگی خدای موماربی باشد در مجموع اغلب پژوهشگران با این دیدگاه پردا که نقوش جام حسنلو با مضامین و عناصر هوری که در هزاره دوم و اول قبل از میلاد در مناطق وسیعی از خاورمیانه گسترش داشته ، هم عقیده اند ولی علاوه بر پیوند های قوی با عناصر هوری عناصر نقشی دیگری نیز روی این جام وجود دارند که سنت های بین النهرینی هیتیتی ، اورارتویی و ایرانی را منعکس می کنند که این ترکیب پیچیده خود می تواند ناشی از بافت قومی پیچیده شمال غرب ایران در این دوره باشد .
علاوه بر بر نقوش روی بدنه جام در زیر کف آن نیز نقشی وجود دارد که شامل مربعی شطرنجی است که چهار بز در چهار ضلع آن قرار دارند . به نظر نمی رسد این نقوش با نقوش روی بدنه ارتیاطی موضوعی داشته باشد و احتمالا نشانگر سنتی تزیینی است که در دیگر مکان های هم دوره در ایران معمول بوده. از جمله در جام های فلزی مارلیک و هرچند که نوع این نقوش با نقش جام حسنلو متفاوتند ولی در کلیت این شیوه با هم قابل مقایسه هستند.
علاوه بر جام زرین یک ساغر نقره ای نیز از حسنلو بدست آمده که در نوع خود حائز توجه است این ساغر شکلی تقریبا استوانه ای و بلند به ارتفاع هشت اینچ حدود بیست سانتی متر دارد روی آن نقوشی در دو ردیف با استفاده از الکتروم ایجاد شده است نقوش ردیف بالایی صحنه ای جنگی را نشان می دهند که ارابه ای جنگی ،کماندار ، سرباز ، اسب و فردی را که طاهرا اسیر شده شامل می شوند.
در ردیف پایینی که ظاهرا صحنه ای مربوط به شکار است تصویر یک شیر و یک گاو روبه روی هم دیده می شود و در حالی که در پشت سر هریک کمانداری قرار دارد و آن را هدف گرفته است . این دو ردیف با نوارهای ساده ای از هم جدا شده اند بر خلاف ردیف نقوش روی جام زرین که هیچ مرز یا خطی آنها را از هم جدا نکرده است.
علاوه بر این دو ردیف نقوش گیاهی پیوسته در بالا و پایین ساغر وجود دارد آنچه این ساغر نقره ای را از جام زرین متمایز می کند سبک نسبتا متفاوت نقوش آن است همان طور که پیش از این اشاره شده نقوش جام زرین حسنلو بیش تر با عناصر و موضوعات هوری مرتبط است در حالی که ساغر نقره ای نه تنها چنین ارتباطی را نشان نمی دهد بلکه شباهت های بیش تری با جام های مشابه به دست آمده در ایران ، به طور مثال مارلیک ، دارد و اغلب آن را با سبک و هنر ایرانی یا آشوری مرتبط می دانند .
از جمله اشیای جالب و کم نظیر حسنلو عاج هایی است از ویرانه های دوره 4ب بدست آمده اند این عاج ها که نزدیک به سیصد قطعه هستند در اثر تخریب و فروریختن ساختمان ها تقریبا همگی شکسته و تکه تکه شده اند. این مجموعه های کم نظیر در کتابی تک موضوعی توسط یکی از اعضای تیم کاوش حسنلو منتشر شده که از این نظر جزء معدود یافته های حسنلو است که به شکل کامل و نهایی انتشار یافته اند این کتاب به فارسی ترجمه شده و این بخش براساس آن تنظیم شده است
بیش تر عاج ها از ساختمان سوخته 2که بزرگترین تالار ستون دار حسنلوست بدست آمده است تعداد کمتری نیز از ساختمان های سوخته 1غربی 4شرقی و 5 یافت شده اند در واقع تمامی عاج ها از مجموعه ساختمان های اطراف حیاط پایینی بدست آمده اند و از قسمت های دیگر استقرارگاه هیچ عاجی بدست نیامده است که این امر می توان نشان دهنده اهمیت و کارکرد ویژه این ساختمان ها باشد.
بر پایه شواهد لایه نگاری تمامی عاج ها در طبقه دوم ساختمان ها قرار داشته اند که با فروریزی ساختمان در قسمت های مختلف پراکنده و تکه تکه شده اند از همین رو هیچ یک از آنها سالم و کامل نیستند و ننمی توان مشخص کرد در اصل چه شکلی داشته و به چه شیئی تعلق داشته اند با این وجود مشخص است که اکثر آنها به شکل صفحات کوچکی بوده اند که به عنوان تزیین بر روی اشیا و اثاثیه به احتمال قوی از موادی فساد پذیر همجون چوب بوده اند که در اثر فروریزی ساختمان ها شکسته و از بین رفته اند و لذا ذر زمان کاوش اثر بقایایی از آنها برجای نمانده بود.
تعداد کمتری از عاج ها نیز به اشیا و ظروف کوچکی همچون بزک دان ها یا پیکسیس ها ظروف آیینی در چنگال شیر و پیکرک ها تعلق داشته که با وجود خرد شدن می توان آنها را تشخیص داد از آنجایی که این اشیا و اثاثیه در زمرۀ وسایل گران بها و قیمتی زمان خود بوده اند می توان حدس زد که محل سکونت بزرگان و اعیان استفاده کنندۀ آنها در طبقه دوم ساختمان های محل کشف آنها بوده است .
از نظر سبک هنری و نقوش عاج های حسنلو به چهار گروه تقسیم می شوند:
گروه اول دارای سبک محلی است که بیش ترین تعداد عاج ها را شامل می شود این سبک بر اشیای دیگر حسنلو همچون مهرها و ظروف فلزی نیز به کار رفته است و اگر چه سازندگان این اثر تاثیراتی را از مناطق غربی خصوصا شمال سوریه و آشور گرفته اند ولیویژگی های اصلی این سبک خاص حسنلوست هنرمندانی احتمالا در شش کارگاه مختلف در حسنلو عاج های سبک محلی را ساختند که نقوش روی آنها بیش ترین تنوع موضوعی را نسبت به دیگر سبک ها دارند . صحنه ها و نقش این سبک عبارتند از صحنه رزم که سربازان پیاده و سواره و ارابه هایی را در حین جنگ نشان می دهند صحنه شکار که شامل شکارچیانی پیاده یا سوار بر ارابه در حال شکار حیوانی هستند صحنه های آیینی یا ضیافت که شخصیت هایی را در حالت نشسته نمایش می دهند صحنه های اساطیری که جنگ میان قهرمانان و حیوانات یا موجودات تخیلی را نشان می دهند و تصاویر شیرهای بالدار ، تمثال ربالنوع ها ،پیکرک و نقش برجسته حیوانات مختلف و گیاهان و درختان .
سبک بعدی از لحاظ فراوانی سبک شمال سوریه است . عاج های این سبک عمدتا شامل ظروف و اشیای کوچک هستند که در مناطق شمالی سوریه ساخته شده اند و از طریق تجارت و یا اعطای هدایا به حسنلو زاه یافته اند .
اشیای سبک سوریه شمالی در گروه های ذیل تقسیم بندی می شوند ظروف آیینی در چنگال شیر بزک دان ها ، سرها و قسمت های شکسته پیکرک های انسانی و حیوانی قطعات جعبه های کوچک شکسته ، قطعات دسته ها و پایه های اشیای شکسته و تکه های کوچک متفرقه
گروه بعدی عاج های سبک آشوری هستند که از کیفیت ساخت بسیار خوبی برخوردارند و به نظر می رسد در گارگاه های سلطنتی آشور ساخته شده و از آن جا به حسنلو وارد شده اند تعداد عاج های این سبک زیاد نیست و همۀ آنها مربوط به پلاک هایی هستند که بر روی اشیا نصب شده بودند .
آخرین گروه عاج های سبک ایرانی هستند که کمترین فراوانی را دارند و تنها شامل هشت نمونه می شوند این عاج ها نه در حسنلو ساخته شده اند و نه محصول مناطق غربی هستند ، بلکه به احتمال قوی در گارگاه های مختلفی در ایران تولید شده و به حسنلو وارد شده اند در ساخت این عاج ها مهارت و استادی زیادی به کار رفته است و در زمرۀ بهترین عاج های حسنلو قرار دارند موضوع آنها همگی نقش گاو های نر است که از نظر جزئیات به دو دسته تقسیم شده اند .
از تپه حسنلو مجموعه ای بزرگ از مهرها و اثر مهرهایی به دست آمده که در نوع خود کم نظیر ند این مجموعه شامل 41مهر استوانه ای 21مهر استامپی ، 31مهر و سه لوح ساده مهر شده است که اکثر آنها از دوره 4ب و تعداد کمی از دوره های 5 و 3ب بدست آمده اند و به این ترتیب می توان میان آنها و دیگر مواد فرهنگی بدست آمده از یک استقرارگاه مهم ارتباط برقرار کرد.
مهترین ویژگی مهرها که در مطالعه روابط و بر هم کنش های فرهنگی اهمیت بسیاری دارد ، سبک نقوش و حکاکی روی آنهاست . مارکوس مهرهای دورۀ 4ب حسنلو را بر حسب سبک نقوش حکاکی آنها به شش گروه تقسیم می کند ، سبک محلی ، سبک های ایراین ، سبک سوری –فلسطینی ، سبک آشور نو ، سبک آشور میانه و سبک نامعلوم
سبک محلی در ساخت اشیا و آثار هنری مختلفی در حسنلو به کار رفته است نظیر ظروف فلزی و عاج های کنده کاری شده و همچنین گروهی از مهرها . این سبک نوعی سبک خطی است که تصاویر را با خطوطی ساده و غیر حجمی را نشان می دهد و از شادابی خاصی برخوردار است تصاویر انسانی در این سبک دارای سر بزرگ با بینی بر آمده و چشمان درشت هستند و تصویر شیر ها نیز در این سبک همواره باز با دندان های بزرگ و برآمده دارند.
برگرفته از کتاب " تپه باستانی حسنلو " دکتر امیرصادق نقشینه
