مسجد کبود یا گوی مسجد (فیروزه اسلام)
مسجد، کتابخانه و خانقاه، مجموعه‌ای دل فریب از بناهایی با شکوه است که روزگاری در تبریز در کنار یکدیگر صف کشیده بودند و شکوهی بی مثال برای آن روز و روزگاران آفریده بودند .
تلالو آبی رنگ کاشی‌های معرقی که به رنگ کبود و فیروزه ای چشم نوازایرانی آذین یافته‌اند نشان از عمارت باشکوه دارد «فیرزه اسلام»
فیروزه اسلام نامی بر مسجد کبود است و تنها بازمانده این مجموعه مسجد و کتابخانه و خانقاه. این اثر یکی از پرارزش‌ترین آثار باستانی کشور و کاشی کاری های آن جالب ترین نمونه از قدرت اعجاب انگیز هنرمندان این رشته در سراسر جهان است که به بدست سحرآفرین استادکاران تبریزی بوجود آمده و با همه ویرانی که در ارکان آن روی داده است هنوز هم شکوه هنری خود را حفظ کرده و پس از قرن های متمادی باز هم تماشگران خود را غرق حیرت و تعجب می سازد .
می‌گویند این فیروزه و آن جواهرات که در کنار آن خودنمایی می کردند و غارت دست روزگار شدند در زمان ابوالمظفر جهانشاه بن قرایوسف قراقویونلو ، سومین پادشاه از پادشاهان این طایفه ساخته شد .
بازهم می‌گویند که بنای آن به صالحه خاتون و بیگم خاتون ، دختر و همسر جهانشاه منسوب است اما آنچه بر سر در این عمارت باشکوه جلوه‌گر است این جمله است .
«العماره المبارکه المظفریه»
شاید همین کفایت می‌کند که این مجموعه آباد و ویران را مظفریه بنامند.
صحنی مربعی گونه و حوضی برای وضو، شبستان هایی برای درس پناهگاهی برای مستمندان پناه گرفته در روحانیت مسجد، نشان هایی برجای مانده است. و اما بنای اصلی مسجد روبه قبله محوطه ای محصور پوشیده و مربع شکل است و شبستان های بزرگ و سه پهلو گنبد‌هایی برفراز شبستان ها و کلاس های درس و همه و همه حاصل مرمت‌ها و نوسازی‌های اخیر می‌باشد .
شاردن مورخ عهد صفوی در وصف مسجد کبود چنین می گوید «مسجد کبود 878 هجری قمری 1473میلادی ، توسط یکی از پادشاهان ایران به نام جهان شاه یا شاه جهان بنا شده است. مسجد دارای دو مناره کوچک می باشد ولی این دو مناره دارای ساختمان خاص و بسیار دقیق و صنعتی است. چنان که یکی بر روی دیگری افراشته شده است و مناره های بالایی از حیث ارتفاع و قطر خیلی بیشتر و بزرگتر از پایینی است که پایه آن می باشد»
مادام دیولافوا که در زمان ناصرالدین شاه از ایران دیدار کرد در توصیف این اثر گفته است «شهر تبریز ساختمان های کهن فراوانی ندارد آما انچه بازمانده شایان توجه است و بهترین نمونه های آن مسجد کبود است که در سده پانزدهم میلادی در زمان جهان شاه از خاندان قراقویونلو ساخته شده است.»
هشت سال پس از او تاورنیه این مسجد را ستود «در اطراف میدان بزرگ تبریز و مجاورت آن بناهای عالی دیده می شود و چهار پنج مسجد را که در عظمت بنا بی نظیر هستند، به خرابی واگذارده‌اند. یکی از آن مساجد که بهتر و عالی‌تر از سایر مساجد تبریز است در خارج شهر سر راه اصفهان واقع شده ایرانی‌ها آن را متروک گذارده مثل معبد کفار در آن نظر می کنند، زیرا که سنی ها یعنی پیروان عمر آن را بنا کرده‌اند بنای این مسجد بسیار عالی و نمای آن که پنجاه قدم ارتفاع دارد و از خارج دیوارهای آن همه از کاشی اعلی به رنگ‌های مختلف پوشیده شده و از طرف داخل با نقوش و نگارهای عالی به سبک معماری اعراب و کلمات بسیار به خط عربی از طلا و لاجورد زینت یافته.»
و البته جهانگردان بسیاری در وصف مسجد سخن‌ها گفته‌اند و حرف‌هایی نغز بر زبان آوردهاند اما اوج شکوه این مسجد که زبان زد خاص و عام شده است در عظمت شکوه و زیبایی معماری آن است چیزی که در نمای مسجد و نقش‌های آن به خوبی به نمایش درآمده است و تحسین هر بازدید کننده‌ای را بر می‌انگیزد .
این مجموعه را که در نهایت زیبایی بر پیشانی تبریز آباد آن زمان نشسته است بسیاری در توصیف های آن روزگاران آوردهاند. حافظ حسین کربلایی که در نیمه دوم سده دهم هجری مسجد را دیده است در وصفش چنین می‌نویسد .
«عمارتی است در کمال لطافت و نیکویی موسوم به مظفریه گویا این عمارت به سعی و اهتمام حرم محترم ابوالمظفر جهانشاه خاتون جان بیگم بنا شده و مشارالیها بسیار بسیار خیره و صالحه عفیفه بوده در همان بقعه مدفون است و میرزا جهان شاه در دوازدهم ربیع الثانی 872 هجری قمری 1467میلادی به دست پادشاه کشته گشت و با اکثر اولاد در آن مقبره مدفونند.
کاتب چلبی نیز که جهانگردی ترک از دیار عثمانی است در کتاب تاریخ جهان نما می‌آورد «درون و بیرون سردر مناره آن با کاشی آرایش یافته. یک گنبد و یک گلدسته دارد مشبک که روزنهایش از بلغمی به گونه‌ای استادانه و دیدنی کنده شده است. از مسجد سلطان حسن کوچکتر لیک از آن ظریف تر و زیباتر است.» پنج سال پس از او اولیا چلبی به تبریز آمد و از مسجد کبود دیدن کرد. ایوان سردر مسجد جهانشاه بلندتر از طاق کسری است بنیادی عالی است که با کاشی‌های زیبا آراسته شده و گنبد های بلند دارد. همه در دیوار آن با کاشی های رنگارنگ آرایش گردیده و جامع دل انگیزی است که هر کس به درون آن درآید دلش اجازه بیرون شدن نمی دهد.»
در هر حال شکوه و زیبایی مسجد متعلقات آن روزگاری دستخوش بی رحمی روزگاران قرار گرفت. زلزله ای شدید در سال 1193هجری قمری 1779 میلادی تبریز را به ویرانی کشید و حیف از آن بناهایی که در کنار مردمانش اسیر دست تقدیر شدند.
حاج ملا هادی همدانی در توصیف ویرانه های این بنا می گویند:
«در اواخر قوس یک ساعت از شنبه شب سلخ «روز آخر ماه» ذیحجه گذشته زلزله شدیدی در تبریز رخ داد این هشتمین زلزله‌هایی بود که بعد اظهر صداهای رعد آواز را چنان تکانی داد که گویی زمین را به آسمان برده و دوباره به زمین انداختند. همه جا ویران شد اثری از بناها محکم و عمارت های بلند نماند گنبد شنب غازان، رشیدیه، علائیه، دمشقیه مقصودیه، مظفریه، نصیریه، سلیمانیه، عمارت شیخ اویس تکیه‌های متعدد و مخصوصا تکیه سید مفتول بند و مساجد و مدارس خصوصاً مقصوده مسجد جامع مسجد علیشاه، مسجد استاد شاگرد، مسجد جهان شاه «مسجد کبود» مسجد حسن پادشاه که همگی در استحکام ضرب المثل بودند فرو ریخت ...»
تخریب رسم طبیعت است و هیچ چیز همواره پایدار نیست مگر ذات اقدس الهی که همواره هست و نظاره گر بر هر تلاشی است. ذاتی که بزرگترین هنرمندان است و هیچ دستی با وی در به صنع کشیدن و آفریدن برابری نمی‌کند. و عجیب نیست اگر فیروزه با آن همه شکوه و جلال و تخریب گراید و عجیب تر آنکه تخریب این مسجد بی نظیر و با شکوه زمانی آغاز می‌شود که هنوز چند صباحی از فوت بنیانگزار آن نگذشته است و گویی آن آثاری را که بر جایی گذارده است نیز قرار است همراه خود ببرد تا چندان نشانهای از خود در تاریخ برجای نگذارد .
اما از این خرابه که خود گویای شکوه آبادانی در عصر خود بوده است نشانه های بسیاری باقی مانده است که خود نشان از وحدانیت این اثر در آن عصر دارد .
نقش ها و نگارها
در دیدار نخست و البته از نزدیک، تقسیم بندی منطقی سطح بدنه به اشمال مختلف و سطوح متفاوت و ستون‌های گرد و مقرنس و تخصیص هر قسمت به نقوشی کاملا متمایز از هم از حیث طرح و نقش و رنگ ظاهری می‌گردد ولی مقام و مرتبه غیر قابل رقابت هنری و ریزه‌کاری و رنگ آمیزی آن به دقت و بیننده بی اختیار کلماتی را مه نشان حیرت و تعجب باشد بر زبان می‌راند و دست مریزاد بر معرق‌گران آن می‌گوید به دست هایی که یک بار برای همیشه شاهکار دیباچه‌ای از هنر و صنعت آفریدند که در آن روزگار این دیباچه را مظفریه گنبد یا فیروزه اسلام نامیدند و امروز مسجد کبود می‌نامند و البته در ورودی آن نیز که بسیار نفیس بوده است غارت دست نابکارن شده.....
همة رنگ‌ها در این مسجد آبی است اما هلاله‌ای از رنگ سرخ آن در برگرفته است اگرچه چنین رنگی اصلا وجود ندارد رنگ‌ها چنان به تناسب و زیبایی به کار رفته‌اند که در ترکیب نورها و بازتاب آنها رنگ بنفش را به وجود می‌آورند اما فقط رنگ نیست که اعجاز می‌کند .
دستان هنرمند هنرمندانی که این بنا را آراسته‌اند شاهکار آفریده است که در کاشی‌کاری‌های معرق و نقش‌های هندی شکل این بنا و البته مرمرهای ضخیم و موج دار آن نیز پدیدار است این شکل از بناهای دوره صفویه و حتی قبل از آن به چشم نمی‌خورد .
یکی ازسوره های قران با خط ریحان و در بالای ازاره و کاشی معرق سفید در متن آن و برگ های اسلیمی. پایه ازاره ها به رنگ فیروزه با اشکال فیروزه‌ی چند ضلعی و خطوط مشکی بادمجانی و لوزی‌های طلایی معرق‌کاری شده. کتیبه بدیع آزاره در متن آجری معرق‌کاری با متن آبی و گل‌های سفید و اسلیمی فیروزه‌ای و طلایی در میان ترنج‌ها کلمه الله و اکبر به خط کوفی سفید رنگ و حاشیه فیروزه‌ای داخل لوزی معرق‌کاری شده است.
دیوارهای طاق نما واقع صحن بزرگ و شبستان‌های شرقی و غربی
نقش و نگارها را در همه جای مسجد می‌توان دید محراب ها نیز زیبایی خاص خود را دارد در طرفین طاق نمای مسجد در سمت راست کلمه الله و در سمت چپ نام محمد با شکوه فروان خودنمایی می‌کند .
کلمه الله در داخل لوزی مربعی به خط کوفی مقعلی«بنایی» است و در داخل آن سوره توحید که بر یگانگی آن حکم می‌دهد به زیبایی به چشم می‌خورد. اما محمد کلمه‌ای است قرینه الله که درست به همان اندازه در سمت چپ قرار دارد و سوره کوثر که اشاره‌ای به حضرت فاطمه (س) است در آن گنجانده شده است .
مقرنس‌ها هم در این محراب زیبایی خاص خود را دارند. پایین مقرنس‌های بالای محراب و باز هم به قرینه در هر طرف سه ستاره هفت پر تزیین شده که در داخل دوستاره بالایی با خط کوفی نوشته شده «حسن و حسین»
از نوشته‌های پایینی چیزی برجای نمانده اما می‌گویند شاید علی (ع) زینت گر آن بوده است .
کتیبه‌ها و نوشته‌های بسیاری نیز با خط ثلث بر در و دیوار مسجد خودنمایی می‌کند که با کاشی معرق زینت یافته است و از جمله آن سوره حمد با کاشی بسیار عالی بر حاشیه یکی از دیوارهاست اما میانه محراب به کتیبه‌ای زیبا آراسته است با خط ثلث جلی. کتیبه ای که به سوره کهف مزین است الکهف در قرآن نیز درست در میانه قران قرار دارد و تنها سوره ای که 110 آیه دارد و بر اساس حروف ابجد «علی» نام می‌گیرد .
متن دیوار طاق بلند – آجری و گل‌ها در متن آبی و اسلیمی فیروزه‌ای با ترنج طلایی با متن سبز چمنی اسماء مبارکه داخل گل‌ها یا فرد و یا وتر و یا ستار یا صبار یا احد و یا غفار به خط کوفی – بر بالای ازاره مضرس‌کاری با کاشی معرق با گل‌های سفید و ترنج مشکی در متن آبی با آجر برجسته کامات شکور حکیم – صلدقمقیم – رووف علیم به طور متناوب .
دیوار غربی سر در مسجد کبود
کتیبه بالای طاقچه دیوار غربی سر در قال اله تعالی ادخلو مساجد اله ... بسلام آمنین به خط کوفی تزئینی به رنگ سفید سایه دار تو پر مشکی که در نوع خود از ظریف‌ترین کاشی کاری‌های موجود می‌باشد در متن آبی اسلیمی و برگ سبز فیروزه‌ای با گل‌های طلایی. نظیر همین کتیبه در سمت چپ و بالای طاقچه با همین رنگ و تزئینات و ظرافت وجود دارد : سلام علیکم طبتم فادخلوها خالدین.
دیوار غربی طاق نمای سردر مسجد کبود
از گوشه سمت راست بالای دیوار غربی سردر حاشیه متن آبی اسلیمی سبز وگل‌های طلایی نوشته ها : البقاالله سفید تو پر مشکی اسلیمی سبز متن آبی داخل مربع واله یقدر به خط کوفی طلایی متن آبی الحکم لله سفید توپر مشکی اسلیمی سبز متن آبی العبد یدبر خط کوفی طلائی من آبی الملک لله سفید توپر مشکی اسلیمی شبز متن آبی .
متن لچک : آبی اسلیمی و برگ سبز فیروزه‌ای با گل های بزرگ سفید و کوچک طلایی دو نوع خط کوفی داخل کتیبه‌ها الحکم لله و الملک لله به خط کوفی و حاشیه طلایی در متن مشکی .
کتیبه سردر مسجد با خط ثلث بسیاری عالی از کاشی سفید که متن آن آبی رنگ است. چنین نوشته شده:
السلطان العظم المطاع الخاقان الاعلم الازم (افتاده) ابو المظفر (سلطان جهانشاه) بن شاه یوسف نویان رفع الله العلی الاعلی بدوام خلافته لواء الدین (افتاده ) الافاضه مراته مبانی الملک و دائم قباب الحق المبین آمین .
طاق نمای جنوبی صحن بزرگ که ورودی صحن کبود هم حساب می شود و از حیث تنوع رنگ نقش و خطوط معرق از بدایع صنعت کاشی‌کاری است .
مقرنس‌ها و معرق‌کاری فوق در متن آبی و اسلیمی ساده فیروزه‌ای با گل‌ها و حواشی طلایی است که در سطح افقی آن چهار ستاره هفت پر دیده می‌شود .
در پایین مقرنس‌کاری و درون حاشیه طاق نما رده بندی زیبا با رنگ آبی اسلیمی فیروزه‌ای و طلایی لچک‌های مشکی داخل ترنج با گل‌های سفید .
شبستان‌ها نیز از شاهکارهای هنر معماری است تلالو رنگ‌ها در میان شبستان حکایت عجیبی از دلداگی رنگ بر نقش دارد رنگ‌ها نقش را می‌سازند و نقش‌ها در انعکاس تلفیق رنگ‌ها بیننده را مدهوش می‌کنند و تصویر و تصوری بی دلیل از فرش‌های اصفهان عصر صفوی در بیننده زنده می‌کند .
در شبستان‌های کوچکتر نشانهای شکل‌های دیگری دارد و البته چندان اثری از آنها باقی نمانده است ....
این بنای مخروب که در گوشه شهر در انتظار دستان مرمتگران هنرشناسان بود در سال1376مرمت آن آغاز شد و هنوز نیز ادامه دارد .
در بالای کتیبه به خط کوفی سایه‌دار حدیث «من فارق الجماعه شبر مات میته جاهلیه» با کاشی معرق بسیار ظریف آورده شده است .
خطوط تعبیه شده در متن:
الف – مربع وسط در چهار سبحان الله معرقی کوفی سفید رنگ در متن آبی و حاشیه طلایی که به گل شباهت دارد
ب- مثلث های لبه از دو الحمدالله معرق کوفی سفید رنگ در متن آبی و حاشیه طلایی
ج – اسماء مبارکه یا رئوف یارزاق – یا شافی یا کافی یا باقی یا وتر یا سبوح یا بر یا قدیر یا ستار یا غافر یا خلاق یا وهاب – یا رحیم یا عزیز – یا قائم یا قدیر یا فرد یا باری – یا حنان یا منان یا مرسل یا مرشد یا نور یا قدیر یا فرد یا محب یا قریب یا باعث یاوارث به خط ثلث طلایی. متن مشکی و حاشیه طلایی.
د- الله اول، حمد نور، احد، مجید به خط کوفی طلایی معرق کاری شده است .
دو طاق نمای کوچک در طرفین طاق نمای درب ورودی مابین صحن بزرگ و کبود که رد رواق آنها کلام «قل کل یعمل علی شاکله» به خط ثلث و کاشی سفید در متن سیاه معرق‌کاری شده است و متن رواق آبی با اسلیمی فیروزه‌ای و طلائی و گل‌های سفید طلائی می‌باشد .
کتیبه بدیع بالای ازاره در متن آجری معرق‌کاری با متن آبی و گل‌های سفید و اسلیمی فیروزه‌ای و طلائی در میان ترنج‌ها.
کلمه الله اکبر به خط کوفی سفید رنگ و حاشیه فیروزه‌ای داخل لوزی معرق‌کاری شده است .
در کنار ستون مارپیچ سمت چپ قسمتی از کتیبه مقرنی و معرق‌کاری سردر ورودی مسجد به خط ثلث از آجر برجسته آیات 17 و 19 سوره توبه به شرح زیر:
بسم الله الرحمن الرحیم انما یعمر السماجد الله من آمن بالله والیوم الخر واقام صلوه و اتی الزکوه و لم یخش الا الله (افتاده) ان یکونو من المتهدین (افتاده ) و بالای درگاه قسمت فوقانی تماما ریخته و از بین رفته بقیه :
المبین والصوه علی نبیه محمد و صحبته « افتاده » العماره المبارکه المظفریه فی رابع ربیع الاول من سنته سبعین و ثما نمائه اقل العباد نعمته الله بن محمد البواب » البواب خطاط و معرق‌کار مسجد کبود بوده است.
اسلیمی برجسته آجری و گل‌های سفید با برگ‌های سبز فیروزه‌ای در متن آبی خط کوفی داخل مربع القدرت الله سبز فیروزه‌ای و حاشیه فیرروزه‌ای در متن مشکی و در کنار متن معرق و مقرنس‌کاری در مثلث‌های کنار .
لا اله الا الله و حد فاصل آنها یا حنان یا منان و یا دیان به خط ثلث فیروزه ای در متن مشکی در مربع وسط.
مرمت مسجد کبود
مرمت این بنا بی بدیل زمانی آغاز شد که پیش از دو قرن به صورت مخروبه ای در گوشه ای از شهر مظلومانه چشم انتظار توجه مردانی بود که دیگر بار کمر همت به بازسازی آن بسته و شکوه دیرینه آن را به آن باز گردانند و درنهایت با همیاری گروهی از هنرمندان و فرهنگ دوستان این سرزمین مقدمات بازسازی آن فراهم شد .
در این مرمت آن قسمتی که همواره هدف اصلی و اساسی مرمت است زیر کاری و سفید کاری شد طرح‌ها و کتیبه‌ها و نقش و نگارها نیز بازآفرینی شدند و بر روی دیوار جای گرفتند. اطراف خطوط بعد از شیار زنی رنگ آمیزی شد و در انتها با لایه پارالویید ثابت شد از سال 1376مرمت نقش و نگارها و از سال 1377 مرمت کتیبه‌ها آغاز شده است. در شبستان اصلی نیز چهار پایه کتیبههای هفت پایه تکمیل و دوباره نویسی شد. حالا طرح‌های گره بندی اضلاع طرح‌های لچک و ترنج چهارگوشه شبستان و کتیبههای فوقانی لچک و ترنج مراحل نهایی مرمت را می‌گذرانند. کاشی‌های شش گوشه لانه زنبوری به کار رفته در شبستان کوچک نیز به صورت نقاشی مرمت شده‌اند مابقی کار به صورت کادربندی انجام می‌شود .
" برگرفته از کتاب مسجد کبود " غلامرضا سحاب
