درباره‌ی برج‌های مسکونی بهجت‌آباد
چیستا گودرزی، طراح و پژوهشگر شهری
«هم‌آهنگی با جهش‌های سطوح مختلف جامعه اقتضای منطقی انقلاب اصیلی است که به رهبری شاهنشاه تحقق پذیرفت و عبور ملت ایران را از مقطع مشخص تاریخ به قلمرو خلاقیت‌ها میسر ساخت. سازمان مسکن نیز به موازات عوامل فعال در کشور با درک مسئولیت خود آماده اجرای وظایفی گردید که رهبری شاهنشاه رهنمون آن بود. احداث آپارتمان‌های 14 طبقه بهجت‌آباد نمودار روشنی از دور‌اندیشی و پیش‌بینی خردمندانه شاهنشاه در ضرورت ایجاد ساختمان‌های بلندئ تغییر جهت توسعه شهر از سطح به ارتفاع می‌باشد. توجه و اقبال مردم و سرمایه‌گذاران خصوصی نشان دهنده این حقیقت است که پیش‌بینی و ارشاد شاهنشاه در آن هنگام حامل نیاز جامعه و منادی یک نوع الزام عمومی بوده است.»[1]
سال‌های آغازین دهه 40 زمانی است که ایران تحولات بسیاری را تجربه می‌کند. یکی از این تحولات، تغییری است که در خانواده‌ی ایرانی و شکل سکونتی آن رخ می‌دهد، و شهر تهران، شروع این تحولات را در بستر خود پذیرا می‌شود. در این سال‌ها خانواده‌ی ایرانی در حال فاصله گرفتن از شکل گسترده‌ی خود و گذار به سوی شکل جدیدی است، به‌طوری که محققان انقلاب سفید را آغازی بر پایان خانواده گسترده در ایران معرفی می‌کنند[2]. خانه به عنوان مکان سکونتی این نهاد نیز این تغییر را در شکل خود تجربه می‌کند. در این لحظه از زمان خانواده گسترده و اشکال سکونتی گسترده کم‌کم از رونق‌شان کاسته شده و آپارتمان‌نشینی رواج می‌یابد.
در سال 1342 است که سازمان مسکن، جایگزین بانک ساختمانی می‌شود و سیاست‌ها و وظایف جدیدی را سرلوحه کار خود قرار می‌دهد. در همین سال‌هاست که قانونی برای تشویق بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری در بخش مسکن نیز به تصویب می‌رسد، که بر مبنای آن شرکت های بزرگ مسکن می توانند در صورت ساخت مسکن انبوه در برج های ده طبقه یا بالاتر، از تخفیف های مالیاتی سود ببرند. در سال 1343، قانون تملک آپارتمان‌ها به تصویب رسیده و تصویب این قانون نیز در ادامه‌ی تحولات پیشین باعث می‌گردد تا آپارتمان‌سازی و آپارتمان‌نشینی با اقبال مواجه شده و پیگیری شود. با تمام این‌ها دهه‌ی چهل را می‌توان دهه‌ای دانست که در آن آپارتمان‌نشینی و ساخت آپارتمان‌ها و برج‌های مسکونی از اهداف دولتی بوده که سعی در آماده‌سازی بستر آن، تشویق بخش‌های خصوصی برای سرمایه‌گذاری و تشویق مردم برای زندگی در این مجموعه‌های مسکونی را دارد.
دولت دست به کار می‌شود
ساخت اولین ساختمان بلند مرتبه‌ی مسکونی در ایران، با ساخت مجموعه ساختمانی مسکونی بهجت‌آباد در تهران آغاز می‌شود[3]. این مجموعه مسکونی توسط سازمان زمین و مسکن بین سال‌های ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۹ ساخته شده و در سال ۱۳۵۰ به بهره‌برداری می‌رسد. دولت بر ساخت و پیش‌روی این پروژه نظارت داشته و سعی دارد تا به واسطه‌ی ساخت و افتتاح این پروژههای مسکونی، بخش خصوصی را نیز تشویق به سرمایه گذاری در ساخت این‌گونه مجموعه‌های مسکونی کند. این موضوع در خلال خبر‌های موجود در روزنامه‌های آن سال‌ها قابل پیگیری است.
قیمت آپارتمان‌های بهجت‌آباد و پارک ساعی نسبت به قیمت آپارتمان‌های مشابهی که به وسیله‌ی بخش خصوصی احداث شده است، ارزانتر است.[4]
این مطلب در روزنامه اطلاعات، چهارشنبه 8 دی ماه سال ۱۳۵۰ به چاپ رسیده است، خبری که از عملیات ساختمانی آپارتمان‌های سازمان مسکن در بهجت‌آباد و پارک ساعی خبر می‌دهد. در سال ۱۳۵۰ امیرعباس هویدا، نخست وزیر وقت به اتفاق مهندس کورس آموزگار که در آن دوره وزیر آبادانی و مسکن بوده‌اند از عملیات ساختمانی آپارتمان‌های سازمان مسکن بازدید کرد. نخست وزیر در ارتباط با قیمت‌ها می‌گوید:
چون دولت از پیاده کردن این طرح و ایجاد این آپارتمان‌ها قصد انتفاعی ندارد، مسلما قیمت این آپارتمان‌ها از نوع مشابه آن که بوسیله بخش خصوصی احداث شده است ارزانتر می‌باشد.[5]
در روزنامه اطلاعات، سه‌شنبه 7 دی ماه 1350 از قول نخست‌وزیر در ارتباط با ساخت آپارتمان‌های بهجت‌آباد آورده شده است:
دولت دیگر آپارتمان‌های لوکس مانند آپارتمان‌های بهجت‌آباد و مقابل پارک ساعی نمی‌سازد و این کار را به بخش خصوصی می‌سپارد.[6]
در روزنامه اطلاعات، چهارشنبه 8 دی ماه همان سال به این موضوع اشاره می‌شود که:
بهره‌برداری از آپارتمان‌های بهجت‌آباد، در حقیقت اولین طرح آپارتمان‌سازی تشویقی دولت است، و با تحویل این آپارتمان‌ها، خانواده‌های ایرانی نیز در جهت زندگی نوین آپارتمان‌نشینی گرایش بیشتر پیدا خواهند کرد و به سوی یک زندگی سالم و راحت سوق خواهند یافت. سازمان مسکن به منظور تشویق آپارتمان‌نشینی که گامی در جهت جلوگیری از توسعه نا‌هماهنگ و بی‌تناسب تهران و ارشاد بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری در رشته‌ی آپارتمان‌سازی، این طرح را در یک نقطه مناسب تهران که از تمام جوانب با نیاز و خواسته ساکنان تطابق دارد پیاده کرده است.[7]
پس می‌بینیم که چگونه دولت در ساخت این‌گونه مجموعه‌ها و ساختمان‌های بلند مرتبه‌ی مسکونی پیشگام شده است و بخش خصوصی را نیز به ورود به این‌گونه از ساخت و ساز‌ها تشویق می‌کند. دولت سعی دارد از این طریق، توسعه شهری تهران را مدیریت کرده و به‌سامان کند.
نوید یک تغییر
مجموعه آپارتمانی بهجت‌آباد به صورت ۱۴ بلوک و در ۱۴ طبقه ساخته شده است. ارتفاع بلوک‌های این مجموعه ۴۲ متر بوده که در آن دوره برای مجموعه‌ی مسکونی بی‌سابقه بوده است. در روزنامه اطلاعات، در سال ۱۳۵۰ در توصیف مجموعه‌ی مسکونی بهجت‌آباد این‌گونه آورده است:
این آپارتمان‌ها که در زمینی به مساحت ۳۵ هزار متر مربع در فاصله کوتاهی از شمال بلوار کریمخان زند در حال احداث است، از چهارسو یا خیابان‌های پهلوی [ولیعصر]، نادرشاه [میرزای شیرازی]، بلوار کریمخان و شبکه راه‌های شرق خیابان پهلوی ارتباط دارد. قسمتی از ۳۵ هزار متر مربع زمین به فضای سبز، پارکینگ، زمین‌های بازی و پارک اختصاص داده شده، که ساکنان آپارتمان‌ها در این باغ وسیع کلیه مایحتاج زندگی خود و فرزندان خود را به لحاظ دسترسی به فضای آزاد و محوطه بازی و شنا و غیره خواهد یافت. اسکلت کلیه آپارتمان‌ها بتون آرمه است و در برابر زلزله و آتش‌سوری مقاوم هستند مسکونی به کابینت‌های مجهز تجهیز می‌شود و در‌های ورودی اتاق‌ها از چوب گردو خواهد بود. سیستم تهویه، لوکس و از نوع «فن کویل» در آپارتمان‌ها تعبیه خواهد شد. تمام آپارتمان‌ها دارای لوله‌کشی آب گرم و سرد و لوله‌کشی فاضلاب عمومی می‌باشند. ضمنا لوله‌کشی گاز هم در آپارتمان‌های بهجت‌آباد پیش‌بینی شده است.[8]
سازمان مسکن نیز در مجلدی که در ارتباط با این مجموعه مسکونی و مجموعه‌ی مسکونی مقابل پارک ساعی به چاپ رسانده است، در مورد این پروژه و مکان شاخت و زمین‌اش این موارد را آورده است:
مساحت زمین بهجت‌آباد که با انتقال آلونک‌نشین‌ها به کوی نهم آبان برای طرح آپارتمان‌سازی در نظر گرفته‌شده 28945 متر مربع می‌باشد که حدود 5600 متر مربع آن در یک سطح به ساختمان و حدود 14300 متر مربع آن به پارکینگ و خطوط ارتباطی و حدود 9000 متر مربع آن به فضای سبز و گل‌کاری تخصیص داده شده است. مساحت آپارتمان‌ها و ساختمان‌های متفرقه در بهجت‌آباد جمعا حدود 80000 متر مربع است.[9]
مکان قرار گیری این پروژه در امتداد خیابان ولیعصر، پهلوی سابق، است. خیابانی که در امتداد خود، مکان‌ها و روایت‌های گوناگونی را پذیرفته و جای داده است. در ارتباط با انتخاب زمین برای اجرای این پروژه مسکونی، سعی بر آن بوده تا مکانی انتخاب گردد که از نظر موقعیت جغرافیایی و دسترسی‌های لازم برای پروژه مسکونی یکی از مرغوب‌ترین نقاط آن زمان شهر تهران انتخاب گردد و ساکنان این مجموعه به مراکز خرید و تفریحی دسترسی مناسبی داشته باشند.
در میان روایت‌های موجود در ارتباط با زمین این پروژه، این رواین به چشم می‌خورد که در اوایل دهه چهل، در این مکان حاشیه‌نشین‌های شهر تهران سکونت داشتند و در آلونک‌هایی زندگی می‌کردند که با تصمیم به ساخت مجموعه مسکونی بهجت‌آباد در این زمین‌ها، این آلونک‌ها برچیده شده و ساکنان آن به کوی نوبنیاد نهم آبان انتقال یافتند، و زمین مذکور در اختیار این پروژه قرار گرفت[10]. در این باره در خاطرات محمد هادی جوادی[11] آمده است، که تنها یک روز بعد از تعریف این پروژه، ماشین‌های ارتش به محدوده‌ی شمالی تهران، بهجت‌آباد رفته و زاغه‌نشینان از آن‌جا به کوی نهم آبان منتقل شده و در مکان جدید به هر خانواده یک واحد داده شد. اندکی بعد آلونک‌های زاغه‌نشینان را با خاک یکسان و محدوده را پاک‌سازی کردند تا کسی نتواند به محدوده بازگردد.
مسکن مدرن، شهروند مدرن
هدف از ساخت آپارتمان‌های بهجت‌آباد و گروه هدف برای سکونت در آن، آن‌گونه که در سرلوحه وظایف سازمان مسکن آمده است، ساخت و اجرای آپارتمان‌هایی به منظور تامین خانه‌هایی ارزان قیمت است. اما شیوه ساخت و اصول به کار رفته و هم‌چنین امکانات و تسهیلات در نظر گرفته شده فاصله‌ی زیادی با هدف اولیه خود دارد، همانطور که در بخشی از خبر روزنامه اطلاعات، چهارشنبه 8 دی ماه سال ۱۳۵۰ می‌خوانیم:
در پیاده کردن این طرح کلیه جوانب و تسهیلاتی که در کشور‌های مترقی جهان برای سکونت در آپارتمان و به‌طور کلی زندگی آپارتمان‌نشینی ضرور دانسته و توصیه کرده‌اند، مورد توجه مسئولان امر بوده و در احداث آپارتمان‌های بهجت‌آباد نیز به کار رفته است[12].
در واقع نوع طراحی ساختمان‌ها، مساحت واحد‌های مسکونی، مشاعات طراحی شده برای مجموعه و مصالح و تجهیزات به کار رفته بدین انجامید، که در نهایت هزینه پروژه در پایان کار و قیمت تمام شده‌ی آن بسیار متفاوت‌تر از آن بود که بتواند نقشی در تامین مسکن ارزان قیمت ایفا کند. به گونه اي كه در پايان اين دهه ( دهه چهل) دفتر طرح‌ها و بررسي‌هاي وزارت آباداني و مسكن در جزوه اي تحت عنوان بررسي وضع شركت‌هاي ساختماني كه در آپارتمان‌سازي اشتغال دارند منتشر نمود این موضوع را به این شکل بیان می‌کند:
«متأسفانه تا به حال سازمان‌هاي دولتي آن‌طور كه بايد و شايد به امر آپارتمان‌سازي متناسب با درآمد طبقات كم‌بضاعت و امكانات مالي، به اين امر توجه ننموده‌اند و آپارتمان‌هایي كه مي‌سازند اكثراً گران‌قيمت بوده و مسلماً افراد مرفه و راحت كه خود نيز مستقلاً قادر به تأمين بودجه مسكن از طرق مختلف مي‌باشند قادر به خريد اينگونه آپارتمان‌ها هستند». [13]
در بخشی از کتابی که به مسکن جمعی در نگاهی جهانی پرداخته است، از پروژه مجموعه مسکونی بهجت‌آباد با این عنوان یاد می‌کند که:
مجموعه‌های آپارتمانی بلوک‌های مدولار در تمامی نقاط جهان برای طبقه‌ی کارگر طراحی نشده است. بلکه در دوره‌ی پهلوی دوم در ایران، این بلوک‌های مسکونی مانند بهجت‌آباد در تهران به محل مسکونی طبقات برخوردار‌تر اختصاص یافت و ساختمان‌هایی با کیفیت‌هایی مطلوب که مناسب برای شیفتگان مدرنیته و زندگی غربی بودند.[14]
پروژههای مسکونی بسیاری در تهران در خلال سال‌های حکومت پهلوی ساخته و اجرا شدند. این پروژه‌ها ابتدا مربوط به طبقات پایین و متوسط بوده است، در حالی که با فاصله گرفتن از آن سال‌ها و نزدیک شدن به دهه‌ی چهل، ساخت این پروژه‌ها و هم‌چنین گروه‌های هدف پروژههای مسکونی تغییرات چشم‌گیری را تجربه می‌کند. پروژههای مسکن از محله‌هایی کم‌تر برخوردار با ساختمان‌های کم‌ارتفاع آغاز شده و تا آپارتمان‌های مرتفع فوق مدرن که برای طبقات متوسط و بالا در نقطه‌ی ویژه‌ای از شهر با ساخت مجموعه آپارتمان‌های بلند بهجت‌آباد در سال ۱۳۵۰ در زمین‌هایی که از حضور آلونک‌ها پاک‌سازی شده بود، امتداد می‌یابد.
از شکست پروژههای مسکونی مدرنیستی و تجربه نا‌موفق طراحی برج‌های مسکونی و فجایع جهانی آن بسیار شنیده‌ایم، اما همانطور که دیده‌ایم و می‌دانیم، برج‌ها و مجموعه‌های مدرن شهری تهران هم‌چنان در شهر جلوه‌نمایی کرده و هنوز هم از ساختمان‌های باکیفیت مسکونی به شمار می‌آیند. برج‌های بهجت‌اباد با توجه به وسعت گرفتن شهر تهران اکنون در دل یکی از مرکزی‌ترین نقاط شهر تهران و درون محدوده طرح ترافیک قرار گرفته‌است. این آپارتمان‌ها در مقایسه نمونههای هم‌دوره خود که توسط بخش خصوصی ساخته شده‌اند نظیر؛ اسکان، سامان و... از ظرافت کمتری نیز در ساخت بنا برخوردار است. با تمام این‌ها هم‌چنان در شهر پا بر جا بوده و متقاضیان خود را برای سکونت دارد. از دلایل موفقیت این پروژه‌ها می‌توان به این موضوع اشاره کرد که این ساختمان‌ها خوب ساخته شده‌اند و خوب و هم پیر می‌شوند و نکته‌ی مهم دیگری که تجربه زندگی در این مجموعه‌های آپارتمانی را از نمونههای هم دوره‌ی خود متمایز می‌کند، گروه هدف برای سکونت و در نهایت ساکنین این پروژه است. اعرابی[15] در این باره می‌گوید: نخستین کسانی که در بهجت‌آباد ساکن شدند، بیشتر کارمندان بودند یا فرزند کارمندانی که بروکراسی آنها را وادار کرده بود نگاه‌شان به توسعه مدرن و قبول مدرنیه باشد و کم‌وبیش زندگی به سبک جدید را شروع کردند.
«ساختمان‌های بهجت‌آباد نخستین بلندمرتبه‌های مسکونی ایران در زمان خودشان با نمایی متفاوت و طراحی مدرن سبک جدیدی را برای زندگی در تهران تبلیغ می‌کردند. استانداردهای به کار رفته در این ساختمان‌ها و سبک و سیاق طراحی‌شان بخشی از طبقه متوسط شهری به‌ویژه طبقه شهری فرهنگی و تحصیلکرده را جذب کرد. الان زمان زیادی از آن سال‌ها گذشته، اما وقتی این ساختمان‌ها را می‌ساختند، انتقادات و مقاومت سنت‌گرایان در اوج خودش بود. بعدها این نکات مطرح شد که می‌شد در طراحی مسکن بهجت‌آباد، آرام‌تر جلو بروند که مردم جبهه نگیرند. در‌سال 55 این تغییرات در سبک زندگی دیگر عادی شده بود، ولی در سال‌های 46 و 48 ساختمانی که استخر روباز داشته باشد و همه بتوانند از بالا آن را ببینند، با سبک زندگی ایرانی‌ها بسیار مغایر بود. برای همین هم یکی از نقاط متناقض در طراحی ساختمان‌های بهجت‌آباد استخرهایی بود که مردم درباره‌اش با هم حرف می‌زدند و به هم با تعجب می‌گفتند طوری است که همه از بالا می‌توانند ببینند! به همین دلایل نخستین گروه‌هایی که در بهجت‌آباد ساکن شدند، کسانی بودند که به سنت‌ها پشت کرده بودند».[16]
در ایران این گروه هدف، گروه‌هایی از طبقات متوسط و بالاتر و علاقه‌مند به زندگی در این‌گونه فضاها بوده‌اند و بعد از اجرای این پروژه‌ها نیز همین گروه‌ها در آن ساکن شده و به خوبی با آن ارتباط برقرار کرده‌اند.
پی نوشت: این متن در شماره دوم نشریه دالان با عنوان خیابان ولیعصر به چاپ رسیده است.
منابع:
1. قصه ساعی و بهجت‌آباد، روزنامه شهروند، نهم خرداد 1396، نویسنده: شیده لالمی
2. نخست وزیر: دولت دیگر آپارتمان‌های لوکس نمی‌سازد، سه‌شنبه 7 دی ماه 1350، روزنامه اطلاعات، صفحه 4، شماره: 13684
3. عمیات ساختمانی آپارتمان‌های بهجت‌آباد رو به اتمام است، چهارشنبه 8 دی ماه 1350، روزنامه اطلاعات، صفحه 11 و 24، شماره: 13685، آرشیو مطبوعات کتابخانه ملی
4. بررسی وضع شرکت‌های ساختمانی که در آپارتمان‌سازی اشتغال دارند، دفتر طرح‌ها و بررسی‌های وزارت آباداني و مسكن ، ۱۳۵۰، سازمان اسناد کتابخانه ملی
5. آپارتمان‌های بهجت‌آباد و مقابل پارک ساعی، سازمان مسکن، اردیبهشت ماه 1352، سازمان اسناد کتابخانه ملی
6. Kilinc and Mohamad Gharipour, Social Housing in the Middle East; Architecture, Urban development and Transnational Modernity, Indian University press, 2019
7. Florian urban, Tower and Slab; Histories of Global Mass Housing, by Routledge, 2011
[1] آپارتمان‌های بهجت‌آباد و مقابل پارک ساعی، سازمان مسکن، اردیبهشت ماه 1352
[2] صمیم، رضا، انقلاب سفید؛ پیدایش یک نظام جدید فرا‌دستی- فرو‌دستی در دهه 1340 شمسی، دومین دوره مدرسه تابستانه مطالعات فرهنگی، 1398
[3] آپارتمان‌های بهجت‌آباد و مقابل پارک ساعی، سازمان مسکن، اردیبهشت ماه 1352
[4] عمیات ساختمانی آپارتمان‌های بهجت‌آباد رو به اتمام است، چهارشنبه 8 دی ماه 1350، روزنامه اطلاعات، صفحه 11 و 24، شماره: 13685، آرشیو مطبوعات کتابخانه ملی
[5] همان
[6] نخست وزیر: دولت دیگر آپارتمان‌های لوکس نمی‌سازد، سه‌شنبه 7 دی ماه 1350، روزنامه اطلاعات، صفحه 4، شماره: 13684، آرشیو مطبوعات کتابخانه ملی
[7] عمیات ساختمانی آپارتمان‌های بهجت‌آباد رو به اتمام است، چهارشنبه 8 دی ماه 1350، روزنامه اطلاعات، صفحه 11 و 24، شماره: 13685، آرشیو مطبوعات کتابخانه ملی
[8] همان
[9] آپارتمان‌های بهجت‌آباد و مقابل پارک ساعی، سازمان مسکن، اردیبهشت ماه 1352
[10] آپارتمان‌های بهجت‌آباد و مقابل پارک ساعی، سازمان مسکن، اردیبهشت ماه 1352
[11] Kilinc and Mohamad Gharipour, Social Housing in the Middle East; Architecture, Urban development and Transnational Modernity, Indian University press, 2019
[12] عمیات ساختمانی آپارتمان‌های بهجت‌آباد رو به اتمام است، چهارشنبه 8 دی ماه 1350، روزنامه اطلاعات، صفحه 11 و 24، شماره: 13685، آرشیو مطبوعات کتابخانه ملی
[13] بررسی وضع شرکت‌های ساختمانی که در آپارتمان‌سازی اشتغال دارند، دفتر طرح‌ها و بررسی‌های وزارت آباداني و مسكن ، ۱۳۵۰
[14]Florian Urban, Tower and Slab; Histories of Global Mass Housing , by Routledge, 2011
[15] مهدی فروغمند اعرابی، معمار و فارغ التحصیل هنر‌های زیبا در سال 1355
[16] قصه ساعی و بهجت‌آباد، روزنامه شهروند، نهم خرداد 1396، نویسنده: شیده لالمی
