در نظام و قانون حقوقی کشور و مطابق اصل ۱۵۹ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مرجع رسمی تظلمات و شکایات دادگستری است و تشکیل دادگاه ها و تعیین صلاحیت آنها منوط به حکم قانون است. اما زمانیکه قصد پیگیری دعاوی خود را داشته باشید باید به کدام دادگاه مراجعه کنید؟ در ادامه به بررسی انواع دادگاه ها و مراجع سازمان قضاوتی ایران و صلاحیت و کاربرد هرکدام می پردازیم.
پس از اینکه مرحوم علی اکبرخان داور در سال ۱۳۰۵ به عنوان وزیر عدلیه توسط مرحوم مستوفی الممالک انتخاب شد،اقدام به تآسیس عدلیه ( دادگستری ) در اردیبهشت سال ۱۳۰۶نمود. شاکله اصلی سازمان قضاوتی کنونی کشور ما بر اساس دادگستری نوینی است که مرحوم داور بنا نهاد. به طور کلی سازمان قضاوتی ایران تقسیم می شود به:
۱. دادگاه عمومی حقوقی
۲. دادگاه خانواده
۳. دادسرا
۴. دادگاه کیفری ۱
۵. دادگاه کیفری ۲
۶. دادگاه بخش
۷. دادگاه انقلاب
۸. دادگاه ویژه روحانیت
۹. دادگاه اطفال و نوجوانان
۱۰. دیوان عدالت اداری
۱۱. دادگاه تجدید نظر استان
۱۲. دیوان عالی کشور
۱۳. شوارهای حل اختلاف
۱۴. هیات حل اختلاف ماده ۱۴۸
۱۵. واحد اجرائیات
۱۶.…
در ادامه این نوشتار از مجموعه نکات حقوقی دادمان به بررسی مهمترین انواع دادگاه ها و مراجع سازمان قضاوتی ایران میپردازیم:
دادگاه عمومی، بر اساس قانون، در محل هایی که رئیس قوه قضاییه تشخیص می دهد، تشکیل می گردد. تعیین قلمرو محلی و تعداد شعب آن نیز بر عهده ریاست قوه قضاییه است. دادگاه عمومی حقوقی با حضور رئیس شعبه یا دادرس علی البدل برگزار می شود.
دادگاه عمومی حقوقی صلاحیت رسیدگی نخستین به تمامی دعاوی و امور حقوقی (غیر کیفری) را دارد، مگر در مواردی که قانون مرجع دیگری تعیین کرده باشد. اصطلاحا صلاحیت دادگاه عمومی حقوقی عاما بوده و اصل بر صلاحیت آن است.
دادگاه کیفری یک، در گروه دادگاه های عمومی جزایی دسته بندی می شود. دادگاه کیفری یک در مرکز استان ها تشکیل می شود. این دادگاه دارای رئیس و دو مستشار است که با حضور دو عضو نیز رسمیت می یابد.
رسیدگی به جرایمی که مجازات قانونی آنها، سلب حیات، حبس ابد، قطع عضو باشد در صلاحیت دادگاه کیفری یک است. همچنین رسیدگی به جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی و یا میزان نصف دیه کامل یا بیش از آن و جرایم موجب مجازات تعزیری درجه ی سه و بالاتر و همچنین جرایم سیاسی و مطبوعاتی در صلاحیت دادگاه کیفری یک است.
دادگاه کیفری دو نیز یک دادگاه عمومی کیفری است. این دادگاه با حضوررئیس یا دادرس علی البدل، در حوزه ی قضایی هر شهرستان تشکیل می شود. دادگاه کیفری دو صلاحیت رسیدگی به تمام جرایم را دارد مگر آنچه به موجب قانون در صلاحیت مرجع دیگری باشد.
یکی از مهمترین انواع دادگاه ها و مراجع سازمان قضاوتی ایران دادگاه انقلاب می باشد که در مرکز هر استان و به تشخیص رئیس قوه قضاییه در حوزه ی قضایی شهرستان ها تشکیل می شود. این دادگاه دادگاه دارای رئیس و دو مستشار است که با دو عضو رسمیت می یابد. دادگاه انقلاب در گروه مراجع اختصاصی قضایی دسته بندی می شود اما در عین حال این مرجع را باید از مراجع کیفری به شمار آورد.
طبق ماده ۳۰۳ قانون آیین دادرسی کیفری، صلاحیت دادگاه انقلاب در رسیدگی به جرایم زیر است:
جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی، محاربه و افساد فی الارض، اقدام مسلحانه علیه نظام جمهوری اسلامی
تمام جرایم مربوط به مواد مخدر، روان گردان و پیش ساز های آن
قاچاق اسلحه و مهمات و اقلام و مواد تحت کنترل
توهین به بنیانگذار جمهوری اسلامی و مقام رهبری
در مرکز هر استان، به منظور تجدیدنظر در آراء قابل تجدید نظر صادره از دادگاه های عمومی و انقلاب مستقر در حوزه ی آن استان، دادگاه تجدید نظر مرکب از یک رئیس و دو مستشار تشکیل می گردد.
دادگاه تجدیدنظر با توجه به تراکم کاری می تواند بیش از یک شعبه داشته باشد. آراء صادره از دادگاه تجدید نظر قطعی بوده و لازم الاجراست.
دادگاه خانواده مطابق قانون حمایت از خانواده سال ۱۳۹۱، به منظور رسیدگی به امور و دعاوی خانوادگی تشکیل شده است. دادگاه خانواده جزو مراجع اختصاصی حقوقی است. یعنی نصب و عزل قضات آن، کلا در صلاحیت قوه ی قضاییه است. دادگاه خانواده با حضور رئیس یا دادرس علی البدل و قاضی مشاور زن تشکیل می شود.
صلاحیت دادگاه خانواده در رسیدگی به مواردی مثل نکاح دائم، موقت و اذن در نکاح، ازدواج مجدد، جهیزیه، مهریه، نفقه زوجه و اجرت المثل ایام زوجیت، تمکین و نشوز، حضانت طفل، طلاق و رجوع، سرپرستی کودکان بی سرپرست، تغییر جنسیت و … می باشد.
یکی از انواع دادگاه ها و مراجع سازمان قضاوتی ایران شورای حل اختلاف می باشد که به منظور حل اختلاف و ایجاد صلح و سازش بین اشخاص حقیقی و حقوقی غیردولتی تحت نظارت قوه ی قضاییه تشکیل گردید.
در موارد زیر قاضی شورا با مشورت اعضای شورا رسیدگی و مبادرت به صدور رای می نماید:
الف- دعاوی مالی راجع به اموال منقول تا ۲۰ میلیون تومان
ب- تمامی دعاوی مربوط به تخلیه عین مستاجره به جز دعاوی مربوط به سرقفلی و حق کسب و پیشه
پ- دعاوی تعدیل اجاره بها
ت- صدور گواهی حصر وراثت و امور مربوط به ترکه
ث- ادعای اعسار از پرداخت محکوم به درصورتی که شورا به اصل دعوا رسیدگی نموده باشد.
ج- دعاوی خانواده راجع به جهیزیه، مهریه و نفقه که مشمول قانون حمایت از خانواده نباشد.
چ- تامین دلیل
ح- جرایم تعزیری که صرفا مستوجب مجازات نقدی درجه هشت باشد.
طبق قانون اساسی، دیوان عالی کشور به منظور نظارت بر اجرای صحیح قوانین در محاکم و ایجاد وحدت رویه ی قضایی و انجام مسئولیت هایی که طبق قانون به آن محول می شود بر اساس ضوابطی که رئیس قوه قضاییه تعیین می کند، تشکیل شد.
دیوان عالی کشور از بخش هایی همچون شعب تشخیص، شعب خاص، هیئت عمومی وحدت رویه، هیئت عمومی شعب حقوقی و هیئت عمومی کیفری تشکیل شده است.
از جمله وظایف دیوان عالی کشور، نظارت بر اجرای صحیح قوانین در محاکم، ایجاد وحدت رویه قضایی، حل اختلاف بین مراجع قضایی و تعیین مرجع صالح، رسیدگی به تخلف رئیس جمهور و موارد دیگر مکتوب در قانون است.
طبق ماده ۲۲ قانون آیین دادرسی کیفری، به منظور کشف جرم، تعقیب متهم، انجام تحقیقات، حفظ حقوق عمومی و اقامه دعوی در این مورد و همچنین اجرای احکام کیفری و انجام امور حسبی و سایر وظایف قانونی، در حوزه قضایی هر شهرستان و در معیت دادگاه های آن حوزه، دادسرای عمومی و انقلاب تشکیل شده است.
ریاست دادسرا بر عهده دادستان است. به غیر از مواردی که در بالا برای وظایف دادسرا ذکر شد، اقامه دعوای ورشکستگی تاجر و درخواست نصب و عزل قیم و ضم ناظر و امین نیز بر عهده دادسرا است.
دیوان عدالت اداری تنها مرجع عمومی اداری و در عین حال عالی ترین مرجع اداری ایران است. دیوان عدالت اداری زیر نظر رئیس قوه ی قضاییه تشکیل شده و مقر آن در تهران می باشد و دارای شعب بدوی، تجدید نظر، هیئت عمومی و هیئت های تخصصی است.
صلاحیت و حدود اختیارات دیوان عدالت اداری شامل موارد زیر است:
رسیدگی به شکایت از تصمیمات و اقدامات واحدهای دولتی
رسیدگی به شکایت از آیین نامه ها و سایر مقررات دولتی
رسیدگی به شکایات از ارا و تصمیمات قطعی مراجع اداری مانند کمیسیون های مالیات، هیئت های حل اختلاف و…
رسیدگی به شکایات استخدامی
دادگاه عالی انتظامی قضات یکی دیگر از انواع دادگاه ها و مراجع سازمان قضاوتی ایران در تهران تشکیل می شود و شمار شعب آن به تشخیص رئیس قوه ی قضاییه واگذار شده است. اعضای این دادگاه از بین قضات دارای بالاترین پایه ی قضایی و حداقل بیست و پنج سال سابقه توسط مقام مذکور انتخاب می شوند.
دادگاه عالی انتظامی قضات به تخلفات و اشتباهات تمام قضاتی که دارای سمت قضایی هستند رسیدگی می نماید.
دادگاه انتظامی وکلا مرجع رسیدگی و صدور رای نسبت به تخلفات وکلا و کارگشایان می باشد. این مرجع از سه نفر وکیل پایه یک دادگستری که برای مدت دو سال، از طرف هیئت مدیره ی کانون وکلای دادگستری انتخاب می گردند، تشکیل می شود.
این دادگاه به تخلفات و شکایات وکلای دادگستری می پردازد.
در قانون بسته به شرایط و یا تدبیر قانون، مراجع دیگری پیش بینی شده است تا به مسائل حقوقی و کیفری به صورت تخصصی و حرفه ای بپردازند. از جمله انواع دادگاه ها و مراجع سازمان قضاوتی ایران می توان به دادگاه اطفال و نوجوانان، دادگاه نظامی، دادگاه ویژه روحانیت، مراجع ثبتی و دادسرای جرائم رایانه ای اشاره نمود.
