فرزندخواندگی از جمله سنت‌های پسندیده در جهان و ایران است که در فقه هم به آن تاکید شده است. فرزند خواندگی در حقوق ایران یعنی دست فرزندی را گرفتن و برایش یک سقف و سرپناهی ساختن و او را از دنیای ظالمانه بیرون رهانیدن. هر چند پذیرفتن چنین مسئولیتی آسان نیست اما در مقابل کار بزرگی برای نجات کودکانی است که می‌توانند زندگی بهتری داشته باشند و از بد روزگار یا سرپرست‌های بدی داشته‌اند یا بی‌سرپرست هستند.
حساسیت‌های روانی و عاطفی پیرامون مسئله فرزندخواندگی باعث شده است تا قانون‌گذار سختگیری‌هایی را اعمال کند و از ورود آسیب به کودک و سرپرستان جلوگیری کند. در واقع، گرفتن یک کودک به سرپرستی، پایان خوش قصه نیست. چون حکم سرپرستی کودکان یک حکم دائمی نیست بنا به اوضاع و احوال پیرامون ماجرا از جانب دادگاه قابل فسخ است؛ بسیاری از زوجین بعد از انتخاب یک کودک و امیدوار کردنش، به هزار و یک دلیل او را به به بهزیستی باز می گردانند و این طرد شدن برای آن بچه حتی از بار اولی که رها شده است هم سنگین‌تر تمام می‌شود. برای همین هم ابتدا سرپرستان باید درست و حساب شده فکر کنند که آمادگی پذیرفتن مسئولیت یک بچه را که از خون خودشان نیست دارند و بعد آن کودک را امیدوار کنند.
کودکی که قرار است به فرزندخواندگی گرفته شود، ممکن است از ابتدا نسبش مشخص نباشد و والدینش او را از ابتدا ترک کرده باشند و او نزد بهزیستی نگهداری شود. همچنین ممکن است نسبش مشخص باشد و یا یتیم باشد و کسی در اطراف و اقوام سرپرستی و نگهداری آنان را به عهده نگیرد و یا بدسرپرست باشد و والدین جنایتکار و زندانی داشته باشد، در نتیجه بهزیستی مراقبت از آنان را بر عهده گرفته باشد.
مطابق آمار درخواست برای نوزادان همیشه بیشتر است. خانواده‌ها سعی می‌کنند به اشتباه، به کودک و اطرافیان بقبولانند که این فرزند خود آن‌هاست و از ابتدا پیش آن‌ها بوده. این پنهان‌کاری تبعاتی سنگینی را در آینده به دنبال دارد.
در بین نوزادان، بیشتر درخواست‌ها برای نوزادان دختر است. در نتیجه مدت انتظار برای به سرپرستی گرفتن نوزاد دختر سالم طولانی‌تر از سایر کودکان است. اولویت بعدی خانواده‌ها، کودکان دختر با سن بیشتر است و تقریبا تقاضا این گروه سنی با نوزدان پسر برابر است. در آخر پسران با سن بالاتر قرار دارند.
در صورتی که افراد بخواهند، دختران یا پسرانی را بیماری‌ها و ناتوانی‌های خاص جسمی به فرزندی بگیرند، مدت انتظار برای آنان کوتاه‌تر خواهد بود و حتی زیر ۶ ماه هم ممکن است کل پروسه صورت پذیرد.
هیچ سرنخی از پیدا کردن پدر، مادر، جد پدری کودک در دست نباشد یا بدانیم که آنان چه کسانی هستند اما هیچکدام در قید حیات نباشند. برای آن دسته از کودکان و نوجوانانی که به حکم دادگاه سرپرستیشان به بهزیستی محول شده است، ظرف دو سال از تاریخ حکم پدر، مادر یا جد پدری برای گرفتن طفل حاضر نشوند. و در نهایت هیچکدام از پدر، مادر یا جد پدری صلاحیت نگهداری کودک را نداشته باشند.
مطابق قوانین مربوطه به فرزند خواندگی در حقوق ایران ، سه گروه از افراد شایسته گرفتن سرپرستی یک کودک بی‌خانواده هستند.
اولویت اول با زوجین نابارور است که تعداد آن‌ها کم نیست. آمار می‌گوید از بین افرادی که هر ساله ازدواج می‌کنند، ۲۵ درصد آنان زوجین ناباروری هستند که یا درمان بر روی آنان جواب نمی‌دهد یا از پس هزینه‌های سنگینش برنمی‌آیند و یا در کل ترجیح می‌دهند دست یک کودک بی‌سرپرست را بگیرند و او را بزرگ کنند.
باید ۵ سال از تاریخ ازدواج زن و شوهر گذشته باشد و آن ها موفق به فرزنددار شدن نشده باشند. حداقل یکی از زن یا شوهر باید بالاتر از ۳۰ سال باشند. در مواردی با تشخیص پزشکی قانونی برای آن دسته از زوجینی که هنوز به سالگرد پنج سالگی ازدواج خود نرسیده‌اند اما امکان بارداری برای آنان به هیچ وجه ممکن نیست و قرار نیست اتفاق بیوفتد هم امکان سرپرستی کودکان و نوجوانان فراهم می‌شود.
اولویت دوم با زنان و دختران مجرد است که حداقل سی ساله باشند. این گروه که به آنان سرپرت منحصر نیز می‌گویند تنها می‌توانند برای گرفتن سرپرستی دختران دو ساله به بالا اقدام کنند. پس گرفتن سرپرستی نوزدان به طور کل و پسرها حتی اگر بالای دو سال باشند برای این گروه میسر نیست.
در صورتی که زنان مجرد بالای ۳۰ سال بعد از گرفتن سرپرستی دختر خود، بخواهند ازدواج کنند در قدم اول باید مشخصات همسرشان را به دادگاه تحویل داده و بعد از بررسی‌های لازم یا زن و مرد با هم سرپرستی مشترک دختر را به عهده بگیرند یا سرپرستی فسخ خواهد شد.
اولویت سوم و آخر با زوجینی است که فرزند دارند و می‌خواهند فرزند دیگری هم به سرپرستی بگیرند. شرط این گروه هم مانند دو مورد قبل این است که یکی از زوجیم حداقل به سن ۳۰ سال تمام شمسی رسیده باشد.
هر کدام از سه گروه گفته شده باید شرایط زیر را داشته باشند تا بتوانند درخواست فرزندخواندگی بدهند:
اول محجور نباشند یعنی بنا بر قانون اهلیت کامل داشته و در سلامت و صحت بتوانند به امور مالی و غیر مالی خود رسیدگی کنند. یعنی مجنون، صغیر یا سفیه نباشند.
دوم هیچگونه اعتیادی به مواد مخدر و مشروبات الکلی در هر نوع و مدلی نداشته و جواب تست اعتیاد آنان منفی باشد.
سوم به هیچ‌وجه محدودیت کیفری نداشته و گواهی عدم سوپیشنیه را دریافت و تقدیم کنند.
چهارم سلامت کامل بدنی و روانی و نبود نشانه‌ای از بیماری‌های واگیردار و صعب‌العلاج.
پنجم صلاحیت اخلاقی که با تحقیقات محلی به دست خواهد آمد.
ششم اعتقاد به یکی از چهار دین اسلام، زرتشتی، کلیمی و مسیحیت.
هفتم که مهمترین است داشتن تمکن مالی در راستای فراهم کردن یک زندگی معقول برای کودک.
افرادی که صلاحیت قانونی اقدام برای درخواست فرزندخواندگی را دارند باید مدارک ذیل را فراهم نمایند:
به سرپرستی گرفتن بیش از یک کودک فقط در برخی شرابط خاص امکان‌پذیر است. به این ترتیب شما برای هر کودک باید تقاضانامه جدایی پر کنید و پروسه آن‌ها همزمان با هم اتفاق نمی‌افتد جز در موارد به سرپرستی گرفتن خواهر و برادران به صورت یک‌جا.
برای سرپرستی مجدد هم ابتدا باید از تاریخ گرفتن کودک اول حداقل دو سال تمام بگذرد و همچنین کسی در لیست انتظار نمانده باشد یا کودکانی باشند که به دلیل سن یا ناتوانی دیگران حاضر به قبول مسئولیت نشوند. همانطور که شما سرپرستی کودک دیگری را برعهده می‌گیرد ضمن گذراندن تمام مراحل از ابتدا، وضعیت فرزند اول هم در نظر قرار گرفته می‌شود.
یکی از تحولات قانون فرزند خواندگی در حقوق ایران در کنار اینکه زنان مجرد بالای سی سال را به عنوان سرپرست به رسیمت شناخت، امکانی بود که برای زوجین یا زنان مجرد ایرانی مقیم خارج از کشور فراهم کرد تا بتوانند با درخواست فرزند در استان مورد نظر خود، کودکی را به فرزندی قبول کنند. اگر هم استانی مدنظرشان نباشد، بهزیستی استان تهران با توجه به اینکه کودکان بیشتری دارد، تصمیمات لازم را اتخاذ خواهد کرد.
برای زوجین و زنان مجرد خارج از کشور هم تمامی مدارک و شرایط گفته شده باید احراز گردد با این تفاوت که ترجمه رسمی مدارک آن‌ها و نقش اصلی کنسولگری در این پروسه ضروری است. اگر مصاحبه و بررسی‌های اولیه این افراد مورد پذیرش قرار بگیرد، طفل به مدت ۶ ماه به صورت آزمایشی به متقاضیان سپرده می‌شود که آنان حتی می‌توانند با کودک کشور را ترک کنند و بعد از اتمام این دوره، اگر پذیرفته شوند، کودک به آنان داده خواهد شد.
وقتی که خانواده‌ای فرزندی را به سرپرستی می‌گیرند در همه چیز حقوق پدر و مادر واقعی آن طفل را دارند جز در مورد ارث. از پدر و مادر به فرزند به سرپرستی گرفته شده ارثی تعلق نمی‌گیرد و راهکارهای قانونی جایگزین ارث در این موارد شامل صلح اموال، بیمه عمر، حساب پس‌انداز و سایر روش‌ها خواهد بود. یعنی داشتن شناسنامه در فرزندخواندگی طفل و وضعیت ارث او تغییری ایجاد نمی‌کند.
اما به عنوان مثال مسائل محرمیت، برخورداری مرخصی برای مادران، ولایت پدر بر فرزند و دیگر موارد همگی مانند رابطه والدین با فرزندان خونی خواهد بود.
