وصیت نامه و چگونگی تنظیم آن پرسشی است که ذهن بسیاری از افراد را به خود مشغول ساخته است. موارد حقوقی بسیاری در تنظیم وصیت نامه قانونی وجود دارد که افراد از آنها بی خبرند و این بی خبری ناشی از عدم اطلاعات کافی و عدم تخصص افراد می باشد. به عنوان نمونه مواردی در دنیای حقوق موجود است که انجام آن ضروری نبوده ولی برخی افراد به خواست خود اقدام به انجام آن می کنند.
در چنین شرایطی فردی که این عمل را انجام داده است، موظف به رعایت تمامی نکات مورد نیاز می شود و باید همه نکات را مطابق با قوانین کتاب قانون پیش برد. از آنجا که افراد معمولا اطلاعات کافی از قوانین کتاب قانون ندارند بهترین کار کمک گرفتن از وکیلی کار بلد و متخصص در زمینه ی مورد نظر می باشد.
موضوع حقوقی وصیت نامه از جمله مواردی است که، انجام آن ضروری و اجباری نمی باشد ولی اگر فردی اقدام به تنظیم و تهیه ی آن نماید، موظف است تا تمامی نکات لازم را در تنظیم آن رعایت کند.
متاسفانه تفکر عموم بر این است که وصیت نامه اگر نوشته شود نشان دهنده ی فرا رسیدن زمان مرگ می باشد. در صورتی که اینگونه نبوده و افراد بسیاری در جامعه وجود دارند که با نوشتن وصیت نامه، شرایط دخل و تصرف در اموالشان را معین می کنند؛ حتی افرادی نیز سالانه اقدام به نوشتن وصیت نامه ای به روز و متناسب با شرایط جدیدشان می نمایند.
همانطور که گفتیم نوشتن وصیت نامه امری اختیاری است و اگر شخصی قصد نوشتن آن را کند، موظف به رعایت نکات حقوقی آن می باشد.
برای مثال در زمینه ی وصیت نامه شخص متوفی تا زمانی که زنده است توانایی دخل و تصرف در آن را دارد. در غیر این صورت بعد از مرگش موروث با توجه به مفاد آن اقدام به تقسیم اموال می کند و یکی از مواردی که در نوشتن وصیت نامه باید رعایت شود و به آن توجه گردد این است که شخص تنظیم کننده ی وصیت نامه نمی تواند ارثی را در ازای دریافت چیزی به شخص دیگری بدهد.
برای مثال نمیتواند در وصیت خود اعلام کند: زمینم را به شخص الف میدهم به شرط آنکه پولی را به شخص ج دهد. همچنین باید بدانیم ممکن است در طول زندگی، فرد بارها وصیت خود را تغییر داده باشد ولی وصیتی که قانون از آن استفاده می کند آخرین وصیت نامه ی وی می باشد.
شرایط صحت وصیت شامل شرایط مورد نیاز برای موصی (وصیت‌کننده) و شرایط موضوع وصیت و شرایط مورد نظر برای وصی است.
وصیت کننده باید دارای پنج شرط باشد که عبارت از بلوغ، عقل، اختیار، رشد و عدم خودکشی است. در حقیقت، وصیت‌کننده باید اهلیت داشته و مجاز به تصرف در اموال خود باشد. وصیت کودک، فرد دیوانه، مست و کسی که او را مجبور کرده باشند وصیت کند و محجوری که از تصرف در اموالش ممنوع است، صحیح نیست.
هرگاه فرد دست به خودکشی یا اعمالی بزند که باعث جراحت و از بین رفتن خود شود و بعد از آن وصیت کند، در صورت فوت، وصیت باطل بوده و اگر زنده بماند، وصیت موصی نافذ است. موصی می‌تواند در هر صورت از وصیت خود برگردد و وصیت دومی بعد از وصیت اول خود صادر کند. در این صورت وصیت دوم مورد پذیرش است و به اجرا در می‌آید.
موضوع وصیت، باید جایز، دارای منفعت حلال و از ملک شخص وصیت‌کننده باشد. همچنین اگر فرد نسبت به اموال دیگران وصیت کند، صحیح نیست؛ اگرچه مالک آنها نیز اجازه بدهد. البته اگر از سوی مالک وصیت کرده و او نیز تنفیذ کند، بعید نیست که صحیح باشد. اموال وصیت شده نباید بیش از یک سوم کل اموال باشد.
بدهی‌ها، حقوق واجب الهی همچون خمس و زکات، مظالم و کفارات از اصل مال کم می‌شود؛ اگرچه فرد به آن وصیت نکرده باشد و شامل همه مال نیز بشود. حج واجب نیز اگرچه نذری باشد، همین حکم را دارد. انجام کارهای تبرعی (رایگان) همچون اطعام فقرا، اگر در حد یک سوم اموال باشد، نافذ است و بیش از آن را وارثان باید اجازه بدهند.
شاید مرسوم‌ترین نوع وصیتنامه آن باشد که شخص وصیت‌کننده، گفته‌های خود خطاب به ورثه را بر ورقه‌ای از کاغذ با دست‌خط خودش می‌نویسد و از چند معتمد محل نیز می‌خواهد تا زیر آن را امضا کنند. البته این نوع وصیتنامه از لحاظ حقوقی، وصیت نامه عادی تلقی می‌شود و اگر ورثه بر صحت و درستی آن اقرار نکنند، معمولا در مراجع رسمی پذیرفته نمی‌شود. بنابراین برای کاهش مشکلات پس از مرگ موصی، می‌توان سه نوع وصیت نامه رسمی، خودنوشت و سری را تنظیم کرد.
ویژگی وصیتنامه رسمی این است که در یکی از دفترخانه‌های اسناد رسمی نوشته می‌شود و تابع تشریفات و مقررات اسناد رسمی است.
وصیتنامه خودنوشت به خط وصیت‌کننده است و دارای تاریخ به روز، ماه و سال به همراه امضای وصیت‌کننده است.
وصیتنامه سری ممکن است به خط وصیت‌کننده یا فرد دیگری باشد، اما در هر صورت امضای وصیت‌کننده باید ذیل آن وجود داشته باشد. چنین وصیت نامه ای باید در اداره ثبت یا محل دیگری که آن اداره معین می‌کند، به امانت گذاشته شود. شخص وصیت‌کننده هر وقت اراده کند، می‌تواند وصیت‌نامه‌اش را از اداره ثبت پس بگیرد.
البته به جز این شیوه‌های تنظیم وصیت نامه، نوع دیگری نیز وجود دارد که به وصیت نامه در مواقع اضطراری معروف است. منظور از مواقع اضطراری، زمان‌هایی است که حالت فوق‌العاده بر جامعه حاکم است، مانند شرایط جنگی، بمباران هوایی یا شیوع بیماری‌های مسری که در چنین حالتی شخص می‌تواند به طور شفاهی نزد ۲ شاهد وصیت کند؛ به شرط آن که یکی از شاهدان مفاد وصیتنامه را با تاریخ روز، ماه و سال تنظیم کند و به امضای حاضران برساند.
شاید این امر برای اغلب افراد نا آشنا باشد اما وصیت برای هر شخصی که با وصیت کننده نسبتی داشته باشد ممکن است. نوزاد و جنین نیز از این قائده مستثنی نبوده و وصیت کننده باید برای آنها نیز شرایطی را تعیین نماید. البته در مورد جنین توجه به این نکته ضروری است که حتما باید زنده به دنیا بیاید تا مشمول وصیت گردد.
