خیارات در قانون یعنی چه و انواع احکام خیارات در فقه و حقوق موضوعه چیست؟ در ابتدا خیار و اختیار را تعریف کرده و در ادامه به اقسام خیارات مثل خیار غبن ، خیار عیب ،خیار تدلیس ، خیار رویت ، خیار تبعض صفقه ،خیار تخلف از شرط ، خیار تفلیس ، خیار تعذر از تسلیم ، خیار تأخیر ثمن و … میپردازیم و در نهایت شرایط اسقاط خیار و مسقطات خیارات را توضیح میدهیم.
تعریف خیارات:
در بحث انواع احکام خیارات خیار یا خیار فسخ اصطلاحی در فقه و حقوق به معنای حق برهم زدن یک جانبه قرارداد است. خیار اسم مصدری به معنی اختیار و به مفهوم اختیاری است که شخص در فسخ معامله دارد. در قانون مدنی ایران به پیروی از کتب فقهی یک نظریه عمومی برای خیارات ایجاد شده که در قوانین دیگر کشورها مانند ندارد.
با توجه به انواع احکام خیارات و بررسی مبانی آنها احراز می گردد که دارای مبانی واحد و مشترکی نیستند لذا گاهی اختیار فسخ عقد الزم ناشی از اراده کارگزار و ایجاد کننده عقد است و گاهی قانونگذار اقدام به ایجاد حق برای طرفین عقد برای حفظ حقوق آنها در شرایط خاص نموده است لذا باید مبنای هر خیار را به طور جداگانه مورد بررسی قرار داده اما با این حال با اسقرا در مبانی خیارات دو نتیجه مهم زیر به دست می آید:
۱- مبانی اصلی خیارات بر بایه ی غلبه یکی از دو اصل حکومت اراده و الضرر است.۲- خیار فسخ در همه حال چهره حمایتی و خصوصی دارد.
اختیار فسخ قرارداد بدون شک در جایگاه حقوق افراد قرار گرفته و امتیازی است برای صاحب آن که می تواند آن را اعمال یا از آن صرف نظر نماید. بدون شک نیز اعمال خیار نیز جزو تکالیف قانونی نبوده و در ارتباط با نظم عمومی نیست به عبارتی خیارات درقانون مدنی چهره ای تکمیلی دارد. و احکام آن با تراضی طرفین قابل تغییر می باشد.
با توجه به زمان اعمال خیارات میتوان انواع احکام خیارات را به دو دسته زیر تقسیم کرد :
۱ – خیارات فوری
۲ – خیارات مدت دار
انواع احکام خیارات چیست ؟
منظور از انواع احکام خیارات ، احکامی است که در همه خیارات جاری و ساری است و الا هر یک از خیارات احکام خاص به خود را دارد. مانند: خیار مجلس و حیوان و غبن و…. و چون این احکام بر همه خیارات جاری میشوند میتوان آنها را قواعد حاکم بر خیارات نامید، که در ذیل به ذکر آنها میپردازیم:
یکی از انواه احکام خیارات حقی است که در اثر آن یکی از متعاملین یا هر دو میتوانند عقد الزم را بر هم زنند و آن را فسخ کنند. حق مزبور با عقد به وجود میآید مگر در خیار تأخیر ثمن، خیار تفلیس و خیار تخلف شرط که سبب پیدایش هر یک از آنها پس از عقد است.
مثال: خیار مجلس و خیار حیوان در بیع حیوان بالافاصله پس از عقد به وجود می آیند. در این صورت میتوان برای فسخ عقد به یکی از خیارات یا تمامی خیاراتی که در عقد موجود است متوسل شد و هرگاه یکی از آنها به جهتی از جهات ساقط گردد، بقیه خیارات را می توان اعمال نمود.
در اثر عقد بیع، مشتری مالک مبیع میگردد و این امر در تمامی اقسام بیع از مطلق و مشروط و خیاری یکسان میباشد. به همین خاطر(ماده ۳۶۴) قانون مدنی میگوید:
در بیع خیاری، مالکیت از حین عقد بیع است نه از تاریخ انقضاء خیار در بیع خیاری ملکیت مشتری نسبت به مبیع در مدت خیار متزلزل است
بدین جهت به دستور (ماده ۴۶۰ ق.م.)در بیع شرط مشتری نمیتواند در مبیع تصرفی که منافی خیار باشد از قبیل نقل و انتقال و غیره بنماید.
الف: انتقال خیار بوسیله عقد:
خیار حقی است مالی برای صاحب خیار و می تواند به جهتی از جهات به خیار بر علیه اوست آن را واگذار نماید، مانند آنکه خیار را مورد صلح قرار دهد، نتیجه انتقال خیار به کسی که خیار علیه اوست آن است که منتقل علیه مالک خیار می شود و میتواند عقد را فسخ بنماید و یا خیار را ساقط کند. خیار قابل انتقال به شخص ثالث نمی باشد زیرا از خیار فسخی که متعالمین یا یکی از آنها دارد شخص ثالث منتفع نمیگردد.
ب: انتقال خیار بوسیله ارث:
طبق صریح (ماده ۴۴۵ ) هر یک از خیارات بعد از فوت منتقل به وارث میشود. (زیرا خیار حقی مالی است) و مانند اموال دیگر متوفی در اثر فوت به وارث منتقل میگردد.
در دو مورد زیر خیار منتقل به ورثه نمیشود:
الف_ در صورتی که شرط خیار، مقید به مباشرت شخص باشد که به دستور (ماده ۴۴۶ ) به ورثه منتقل نمی شود.ب_ در صورتی که شرط خیار برای شخصی غیر از متعاملین قرار داده شده است به دستور ( ماده ۴۴۷) بورثه مشروط له منتقل نمیشود.
حق خیار از حقوق مالی است و حقوق مالی قابل اسقاط میباشد زیرا مالک میتواند هرگونه تصرفی در ملک خود بنماید. بنابراین، میتوان خیار را پس از عقد ساقط کرد. هرگاه خیار موجود نشده باشد نمیتوان آن را ساقط کرد.
دارنده حق خیار نمیتواند در اعمال آن چندان تأخیر کند که موجب زیان طرف خود گردد. البته این امر در خیاراتیست که تأخیر در اعمال آن موجب توجه زیان به طرف میگردد والا در خیاراتی که زیانی از تأخیر بطرف نمیرسد دارنده خیار میتواند تا مدتی که میخواهد اعمال خیار را به تأخیر اندازد مثل خیار تبعیض صفقه (ماده ۴۴۱٫)
فسخ عبارت از بر هم زدن عقد الزم است در مواردی که قانون اجازه میدهد. فسخ مانند اسقاط خیار والتزام به عقد از ایقاعات کاشف از به هم زدن معامله باشد و بدون موافقت و حضور طرف مقابل محقق میشود.
طبق ماده ۳۹۶ قانون مدنی انواع و اقسام احکام خیارات عبارتند از :
۱- خیار مجلس
۲- خیار حیوان
۳- خیار شرط
۴- خیار تاخیر ثمن
۵- خیار رویت و تخلف وصف
۶-خیار غبن
۷- خیار عیب
۸- خیار تدلیس
۹- خیار تبعض صفقه
۱۰- خیار تخلف شرط
اسقاط کافه خیارات اصلاحی است در حقوق قراردادها که اصوالا در جهت قوام و ثبات قرارداد به کار میرود. با ورود این اصطلاح به قرارداد امکان بر هم زدن یک جانبه آن از بین میرود. اسقاط خیارات میتواند ضمن عقد اصلی یا پس از آن صورت گیرد، چنان که (ماده ۴۴۸ ) قانون مدنی ایران در این باره مقرر میدارد: سقوط تمام یا بعضی از خیارات را می توان در ضمن عقد شرط نمود.
اسقاط مصدر باب اِفعال از ریشه( س ق ط )به معنای افکندن، انداختن و از ارزش انداختن است. در اصطلاح حقوقی به از اعتبار انداختن حقی اعم از مالی یا غیرمالی اسقاط میگویند کافه (با ف مشدد) به معنی همه است. خیار هم به معنای حق برهم زدن یکجانبه قرارداد است.
اسقاط خیار عبارتست از اختیاری که برای یکی از متبایعین یا هر دو یا شخص ثالثی نسبت به فسخ معاملهای موجود باشد.
خیار: اسم مصدر است و مصدر آن اختیار است و عده ای از فقهاء آنرا سلطنت بر عقد یعنی سلطنت یکی از متعاقدین یا هر دو بر فسخ تعبیر میکنند و شامل سلطنت بر فسخ در عقود الزمه و جایزه هر دو خواهد بود.
اقسام دیگری از احکام خیارات و اسقاط آن
۱- حق خیار با فوت صاحب آن به وراث منتقل میگردد.
۲- خیار فسخ هرگاه مختص به مشروط له بوده و در آن قید مباشرت شده باشد در صورت فوت او خیار به وارث منتقل نمیشود.
۳- هرگاه از طرف متعاملین شرط خیار به نفع ثالثی باشد در این صورت خیار به وارث منتقل نمیگردد.
۴- ممکن است در ضمن عقد سقوط تمام انواع احکام خیارات یا بعض آن را شرط نمود.
۵- فسخ ممکن است قولی یا فعلی باشد ولی درهرحال بایستی قول یا فعل دلالت بر قصد نماید.
۶- تصرفات یکه کاشف از به مزدن معامله باشد فسخ فعلی محسوب است.
۷- در صورت توافق طرفین که یکی فسخ و دیگری امضاء نماید معامله منفسخ میگردد.
....برای مطالعه کامل مقاله انواع احکام خیارات در فقه و حقوق موضوعه به لینک زیر مراجعه کنید:
