آب خاکستری

«تلاش برای حفظ این سرمایه مهم» | شماره ۸۱ | احسان نشان شاهجوئی

امروزه بیشتر مناطق زمین طعم خشک‌سالی را چشیده‌اند، اما کشور ما، ایران، در ۳۰ سال گذشته بیشتر با این شرایط مواجه بوده‌است. ایران در جنوب منطقه‌‌ معتدله‌‌ شمالی بین مدار ۲۵ تا ۴۰ درجه عرض شمالی و ۴۴ تا ۶۴ درجه طول شرقی، واقع شده و به علت موقعیت خاص جغرافیایی و ناهمواری‌‌های بسیار پراکنده و تاثیر دیگر عوامل ( توده‌‌های هوایی خارج و...) از مناطق خشک جهان به شمار می‌‌رود. میزان متوسط بارندگی سالانه‌‌ ایران کمتر از یک‌سوم حد متوسط بارش سالانه‌‌ کره‌‌ زمین که ۸۶۰ میلی‌متر است، می‌‌باشد. به لحاظ کم‌بودن میزان بارندگی که در بسیاری از نقاط، سالانه از یکصد میلی‌متر تجاوز نمی‌‌کند، به جز در شمال و غرب کشور، تعداد رودهای دائمی و پرآب بسیار اندک و اغلب در فصل خشکی حتی یک قطره آب در مسیر آن‌‌ها دیده نمی‌‌شود. مقدار قابل توجهی از آب رودها به ویژه در فصول بارندگی هرز می‌‌رود و مقدار زیادی از آن‌چه که مهار می‌‌شود تا رسیدن به مزرعه یا محل استفاده و یا در حین آبیاری هدر می‌‌رود. بسیاری از رودها به علت عبور از زمین‌‌های شور و یا ریختن آب‌‌های شور به آن‌‌ها، شور می‌‌شود. آب این رودها که به ویژه در حاشیه جنوبی کشور و اطراف کویرها و بیابان‌‌ها جریان دارد، در بسیاری از موارد به حدی شور است که نمی‌‌توان از آن‌‌ها برای آشامیدن و یا آبیاری استفاده کرد. در ایران نقاطی وجود دارد که آب سطحی ندارد و آب زیرزمینی آن هم شور است یا امکان بهره‌برداری از آن بسیار محدود است. نقاطی هم وجود دارد که نه آب سطحی دارد و نه آب زیرزمینی قابل استفاده؛ به طوری که در شرایط کنونی آب آشامیدنی مردم با انتقال آن به وسیله لوله از نقاط دوردست یا به وسیله‌‌ تانکر آب و یا از طریق شیرین‌کردن آب شور با استفاده از دستگاه آب‌شیرین‌کن تامین می‌‌شود. بنابراین در برخی از نقاط ایران یا آب نیست یا اگر وجود دارد، یا شور است یا کم و در فصولی هم که آب فراوان است، به علت نامساعدبودن دیگر شرایط طبیعی و عدم امکانات کافی مقدار زیادی از آن هرز و هدر می‌‌رود که انسان نمی‌‌تواند از آن‌‌ها به طور صحیح استفاده کند. البته این کمبود آب در کشور ما مربوط به عصر حاضر نیست. در گذشته نیز پیشینیان ما همواره با کم‌آبی مواجه بوده‌‌اند. اما از آن جایی که سطح توقع آن‌‌ها به سبب شرایط زندگی در زمان‌‌ها زیاد بالا نبوده قرن‌‌ها به طور هماهنگ از منابع طبیعی ( آب و خاک) استفاده می‌‌کردند و برای تامین آب مورد نیاز خود به طرق مختلف اقدام به عمل می‌‌آوردند و نیز احداث بندهای متعدد آب مانند بند امیر در فارس و بند شاه عباس در ساوه، برای استفاده‌‌ی بیش‌‌تر از آب‌‌های سطحی و هم‌چنین حفر هزاران رشته قنات از چندین هزار سال پیش برای بهره برداری از آب‌‌های زیرزمینی در نقاط مختلف کشور، همه‌‌ی دلایل و نشانه‌‌های دیگری هستند که بارندگی در کشور ما کافی نبوده و پیشینیان ما در قدیم هم، کمبود آب داشته‌‌اند که برای جبران و تامین آن، به راه‌‌های مختلف متوسل می‌‌شده‌‌اند. اما در عصر حاضر، از یک طرف کمبود آب قابل استفاده، از طرف دیگر افزایش روزافزون مصرف آن در نتیجه افزایش سریع جمعیت، توسعه‌‌ صنایع و تاسیس کارخانه‌‌های متعدد، توسعه‌‌ شهرها و مراکز تمرکز جمعیت، مهاجرت بیش از حد روستاییان به شهرها ( تبدیل زندگی کم‌مصرف آب در زندگی روستایی به زندگی پرمصرف آب در شهر نشینی )، بالا رفتن سطح زندگی و به اصطلاح پیشرفت تمدن، افزایش سطح کشت، افزایش مصرف آب در واحد سطح زمین‌‌های زراعتی و اجرای طرح‌‌های وسیع آبیاری به منظور دست‌یابی به تولید بیشتر و کشاورزی پردرآمد و... در کشور، اهمیت آب و مسئله‌‌ کم‌بودن آن را بیش از پیش آشکار ساخته، به طوری که اگر اقدام لازم و سریع برای بهره‌برداری صحیح از منابع آب و هم‌چنین صرفه‌جویی در مصرف آن صورت نگیرد، با کمبود شدیدتر آب مواجه خواهیم شد. یکی از راه‌کارهای رفع این مشکل استفاده از آب خاکستری است. آیا می‌دانید یک فرد به طور متوسط ۱۱۳ لیتر آب در روز استفاده می کند؟ من در مورد نوشیدن آب صحبت نمی‌کنم. آیا می دانید ۳/۲ از آب مصرفی در خانه می‌تواند به عنوان آب‌خاکستری طبقه‌بندی شود؟ این عدد بدون درنظرگرفتن آب چمن و باغ است.

تعریف آب خاکستری

آب خاکستری به فاضلاب تولیدی خانگی از روشویی، حمام، ماشین لباس‌شویی و آشپزخانه‌ها اطلاق می‌شود که در مبدأ از فاضلاب دست‌شویی و توالت تفکیک شده‌باشد. در یک طبقه‌بندی می‌توان فاضلاب ناشی از حمام و روشویی‌ها را آب خاکستری روشن و فاضلاب ناشی از آشپزخانه و ماشین لباسشویی‌ها را آب خاکستری تیره نام نهاد. طی سالیان اخیر مطالعات گسترده‌ای بر روی سیستم‌های تصفیه آب خاکستری صورت پذیرفته است.

آیا آب خاکستری خطرناک است؟

آب خاکستری توانایی حمل باکتری و ویروس را دارد و هرگز قابل آشامیدن نیست. با این حال، می توان آن را برای مواردی مانند شست‌وشوی توالت و آبیاری استفاده کرد. آب خاکستری تصفیه‌نشده می‌تواند برای آبیاری از طریق آب‌پاش‌ها ایمن نباشد؛ زیرا ممکن است باعث انتقال باکتری‌ها و ویروس‌ها در هوا شود. آب خاکستری ممکن است حاوی خاک، غذا، چربی، مو و برخی از محصولات تمیزکننده خانگی باشد، بنابراین نیازمند یک پیش‌تصفیه قبل از استفاده است. گرچه ممکن است آب خاکستری «کثیف» به نظر برسد، اما یک منبع ایمن و حتی مفید از آب برای آبیاری گیاهان است. بخاطر داشته باشید که اگر آب خاکستری در رودخانه‌ها، دریاچه‌ها یا دریاها رها شود، مواد مغذی آن به عنوان آلاینده هستند ، اما همان مواد برای گیاهان، کود با ارزشی تلقی می‌شوند. استفاده مجدد از آب خاکستری برای آبیاری دوباره، ساکنان شهرها و باغ‌های حیاط خانه ما را به چرخه آب طبیعی متصل می‌کند. ساده‌ترین راه استفاده از آب خاکستری لوله‌گذاری مستقیم آن در خارج و استفاده از آن برای آبیاری گیاهان زینتی یا درختان میوه است. از آب خاکستری می‌توان برای آبیاری گیاهان و سبزیجات استفاده کرد به شرطی که قسمت‌های خوراکی گیاهان را لمس نکند. در هر سیستم آب خاکستری، با برخی از مواد مانند سفیدکننده‌ها، مقدار نمک، بور یا کلر نباید بیش از حد مجاز باشد؛ چون تجمع نمک و بور در خاک می تواند به گیاهان آسیب برساند.

مزایا و معایب بازیابی و استفاده مجدد از آب خاکستری

با وجود آن‌که استفاده مجدد از آب خاکستری در نواحی خشک و نیمه‌خشکی مانند ایران دارای فواید متعددی است، اما معایبی را نیز به همراه خواهد داشت.

مزایا:

• کاهش تقاضای آب
• کاهش بارهای آلی و هیدرولیکی در سیستم فاضلاب شهری
• کاهش هزینه‌های قبوض آب
• پر کردن سفره‌های زیرزمینی و کمک به چرخه سالم آب
• حفاظت از اکوسیستم‌های آب‌زیان

معایب:

• عدم توانایی در ذخیره‌سازی برای مدت بیشتر از ۲۴ ساعت (به دلیل تجزیه مواد مغذی موجود و ایجاد بوی نامطبوع)
• وجود صابون‌های زیست‌تخریب‌پذیر و مواد شوینده در آب خاکستری و استفاده از آن برای آبیاری، با گذشت زمان مشکل‌زا خواهد شد.
• استانداردهای بهداشتی آب و کیفیت آن
• احتمال وجود مواد مضر برای گیاهان مانند چربی، روغن، مو، صابون، شوینده‌ها، نرم کننده‌ها و سایر مواد شیمیایی

سخن آخر

کمبود آب شیرین قابل دسترس برای بشر و هزینه بالای تصفیه آب شهری از جمله عواملی است که تصفیه آب خاکستری و استفاده مجدد از آن را ضروری می‌کند. با توجه به نیاز جمع‌آوری آب خاکستری یکی از ملزومات اصلی، ساخت ساختمان‌های نوین در زمان حال و آینده خواهد بود.

منابع:

1. منابع و مسائل آب در ایران - جلد اوّل (۱۳۹۰) - پرویز کردوانی - چاپ دهم - انتشارات دانشگاه تهران
2. What is Gray Water | Grey Water Definition. (n.d.). Retrieved February 2021, from https://www.andersonplumbingheatingandair.com/blog/2011/september/what-is-gray-water/
3. شرکت مهندسی تصفیه هوشمند آویسا | تولید کننده سیستم های تصفیه آب و فاضلاب.

(n.d.). Retrieved February 2021, from https://www.avisatasfie.com/

4. Retrieved February 2021, from http://www.showerspring.com/