ویژه‌نامۀ نوروز 1403 | اثرات زیست‌محیطی خریدن ماهی قرمز | حمید طهماسبی بُلداجی
نوروز نماد زنده‌شدن طبیعت و آغاز زندگی است؛ اما هرساله در نوروز میلیون‌ها ماهی قرمز تولید می‌شوند که فقط ساعاتی میهمان سفره‌های هفتسین هستند. مهمانانی که هرچند بی‌آزار به‌نظر می‌رسند؛ اما رهاسازیشان در آب‌ها و اکوسیستم‌های طبیعی مشکلات محیط‌زیستی متعددی به‌همراه دارد. در این نوشته قصد داریم به خطرات بزرگی كه این موجودات كوچك رقم می‌زنند بپردازیم.
حضور ماهی‌قرمز در سفرهٔ هفتسین
تنگ ماهی‌قرمز جزو جذابیت‌های نوروز به‌خصوص برای کوچک‌ترهاست. به عقیدۀ بسیاری، نوروز و سفرۀ هفتسین بدون ماهی‌قرمز آن صفای همیشگی را ندارد. حالا چرا حضور ماهی‌قرمز بر سر سفرۀ هفتسین برای خیلی‌ها مهم است؟
به عقیدۀ بسیاری، جدا از قشنگ‌بودن ماهی‌قرمز و حال‌وهوای نوروزی‌ای که با خود می‌آورد، فلسفۀ حضور آن در سفرۀ هفتسین به رنگ سرخش برمی‌گردد. رنگ سرخ ماهی به‌معنی مهر، پیروزی، شادی، سرزندگی و برکت است. همان‌طور که در دیگر سنت‌های نوروزی نیز رنگ سرخ را بسیار می‌توان دید؛ برای مثال روبان سرخ دور سبزه، سیب سرخ سفرۀ هفتسین و سرخی آتش چهارشنبه‌سوری که به همان شادی و سرزندگی برمی‌گردد. همچنین از آنجایی كه ماهی در آب زندگی می‌کند و همواره در حال حرکت است، می‌تواند نمادی از جریان‌داشتن زندگی و پویایی باشد.
دربارۀ تاریخچۀ حضور ماهی‌قرمز در سفرۀ هفتسین نوروز، بحث و اظهارنظرهای متفاوتی وجود دارد. عده‌ای از پژوهشگران بر این باورند، اگرچه ماهی‌قرمز از قدیم‌الایام مهمان سفرۀ هفتسین بوده‌است، اما از اجزای اصلی آن نیست. درحدود یك قرن پیش، به‌همراه ورود چای به ایران، ماهی‌قرمز نیز که نماد عید چینی است، به سفره‌های هفتسین مراسم عید نوروز ما وارد شد. جالب است بدانید در هیچ‌کدام از مراسم سنتی‌مان در مورد نوروز، ماهی‌قرمز جایگاهی نداشته‌است. عجیب نیست اگر تابلوی معروف «هفتسین کمال‌الملک» را در کاخ گلستان تماشا كنیم و ببینیم که او نیز ماهی‌قرمز را در سفرۀ هفت‌سینش طراحی و نقاشی نکرده‌است.
درحال‌حاضر -فارغ از نظر پژوهشگران در خصوص تاریخچۀ حضور یا عدم حضور ماهی‌قرمز در سفرۀ هفتسین- نکتۀ مهم مرسوم‌بودن و متداول‌شدن استفاده از ماهی قرمز در سفرۀ هفتسین است که آن را به جزء جدایی‌ناپذیری از سفرۀ هفتسین در فرهنگ نوروزی تبدیل کرده‌است.
ماهی‌قرمز چگونه می‌تواند خطر آفرین باشد؟
«ماهی‌قرمز» یا «Goldfish» با نام علمی «Carassius auratus» از خانوادۀ «کپورماهیان» است و بومی کشور چین است. ماهی‌قرمز در شرایط مساعد شش تا هشت سال عمر می‌کند و اگر بعد از دو یا سه روز از بین برود، بهدلیل شرایط بد نگهداری، مثل دمای بالا و قرارگیری در معرض نور آفتاب است. طولانی‌ترین عمر ماهی‌قرمز که تاکنون ثبت شده ۴۳ سال است.
این ماهی قادر به تحمل طیف وسیع دما، pH، شوری و آلودگی آب بوده و در برابر غلظت پایین اكسیژن مقاوم است؛ به‌همین‌دلیل می‌تواند شرایط متفاوت محیط جدیدی که به آن وارد می‌شود را تحمل و خود را با آن سازگار کند. در صورتی که این گونۀ غیربومی بتواند خود را با شرایط جدید محیطی که به آن وارد شده سازگار کند، تولیدمثل می‌کند و جمعیت‌های پایداری را تشکیل می‌دهد و به گونۀ مهاجم تبدیل می‌شود. گونه‌های مهاجم به‌علت قدرت سازگاری بالا در رقابت با گونه‌های بومی موفق‌تر عمل کرده و به‌سرعت در زیستگاه جدید رشد و تکثیر می‌یابند.
ماهی‌قرمز گونه‌ای غیربومی در كشور ایران است که به‌صورت عمدی یا تصادفی بهدلیل فعالیت‌های انسانی به خارج از محدودۀ طبیعی خود وارد می‌شود. متأسفانه چند سالی است شاهد آن هستیم که مردم پس از ایام نوروز ماهی‌قرمز خود را در رودخانه‌ها، تالاب‌ها، آب‌های آزاد، سدها، دریاچه‌ها و... رها می‌کنند. چنین اقدامی می‌تواند باعث آسیب به سایر آبزیان، کاهش جمعیت گونه‌های بومی و به‌تدریج انقراض ماهیان بومی کشور شود.
یکی از خصوصیات مهم در زمینۀ تولیدمثل ماهی‌قرمز، وقوع پدیدۀ ماده‌زایی در این گونه است؛ به‌طوری که ماهی ماده می‌تواند بدون حضور ماهی نر و با استفاده از اسپرم ماهیان نر از كپورماهیان دیگر، تخمک‌های خود را بارور کند. همین امر سبب می‌شود که ماهی قرمز به‌سرعت در محیط‌های وارد شده جمعیت‌های پایداری را تشکیل دهد و تبدیل‌به گونه‌ای مهاجم شود.
آثار زیان‌بار ماهی‌قرمز در محیط‌های طبیعی
1) افزایش آلودگی و تیرگی آب بهدلیل تغذیه از گیاهان و مواد آلی موجود در بستر آب و از بین‌بردن گیاهان آبزی که برای ماهیان بومی دیگر، به‌عنوان آشیانه و محل تخم‌ریزی استفاده می‌شود.
2) رقابت تغذیه‌ای با سایر گونه‌های بومی، کمک به رشد بی‌رویه جلبک، به‌هم‌زدن تعادل اكوسیستم بومی، هدر‌دادن اسپرم کپورماهیان بومی و انتقال بیماری به ماهیان دیگر از جمله دیگر آثار مخرب زیست‌محیطی ماهی‌قرمز است.
3) پرورش ماهی‌قرمز در کشور ما بیشتر در استخرهای ماهی با قفس‌های توری انجام می‌شود؛ اما بارها شاهد عدم رعایت استاندارد‌های پرورش، به‌ویژه نکات مربوط‌به قرنطینه و رهانكردن ماهیان پرورشی و زینتی به اکوسیستم‌های آبی، بوده‌ایم. متأسفانه نوع وحشی ماهی‌قرمز و گونه‌های نزدیک به آن در برخی محیط‌های آبی کشور مثل تالاب انزلی، دریاچۀ هامون و دریاچۀ نئور اردبیل تبدیل‌به گونۀ غالب و مشکل‌ساز شده‌است.
4) این ماهیان قرمز کوچک و زیبا، در صورتی که به‌خوبی نگهداری و مراقبت نشود، موجب انتقال آلودگی و ویروس به انسان می‌شود. اگر کودکان به ماهی‌قرمز بدون هیچ واسطه‌ای دست بزنند، ممکن است بیماری‌هایی به آن‌ها انتقال یابد. ترشحات روی پوست ماهی‌های قرمز ممکن است وارد آب تنگ یا آکواریوم شود که موجب بروز حساسیت‌های جدی، اگزما و خارش پوستی در کودکان و بزرگسالان می‌شود. در فضولات این ماهیان عامل بیماری‌زایی به‌نام «سالمونلا» وجود دارد که با ورود به بدن موجب ایجاد بیماری «تیفوئید» و سایر بیماری‌های دستگاه گوارش در کودکان می‌شود.
5) بیشتر ماهیان قرمزی که خریداری می‌شوند در همان یکی‌دو روز نخست می‌میرند؛ یا به‌عبارت بهتر و دقیق‌تر، توسط ما انسان‌ها کشته می‌شوند. برآوردها نشان می‌دهد که هر سال بیش از هفت میلیون ماهی قرمز در ایام نوروز می‌میرند.
سخن پایانی
در ۵۰ سال گذشته، گونه‌های غیربومی زیادی به‌صورت تصادفی وارد اكوسیستم بومی شده‌اند. گونه‌های غیربومی و مهاجم از تهدیدات اصلی محیط‌زیست در دنیا محسوب شده و ورود آن‌ها در اکوسیستم‌های آبی پیامدهای متعددی به‌دنبال دارند. یکی از این گونه‌های مهاجم در ایران، ماهی‌قرمز است. نکتۀ بسیار مهم این است که ماهی‌قرمز نباید وارد اکوسیستم‌های طبیعی کشور ما شود و مردم نباید به هیچ عنوان این گونه را در محیط‌های طبیعی رهاسازی کنند؛ اگر هم قصد رهاسازی داشتند، ماهی‌قرمز را در آکواریوم، استخر و حوضچه‌های پارک‌ها رهاسازی كنند. همچنین نخریدن ماهی‌قرمز و کاهش تقاضا برای آن، میزان پرورش این ماهی را کاهش می‌دهد. استفاده از ماهیان زینتی مصنوعی می‌تواند جایگزین مناسبی برای علاقه‌مندان در سفرۀ هفتسین نوروز در سال جدید باشد.
توضیحات تکمیلی
برای مطالعه بیشتر و دسترسی به مرجع اصلی، لینک را لمس کنید.
