شمارۀ ۹۱ | آیا دانشکدۀ مهندسی شیمی و نفت، انتقام شیمی آلی م.شیمی را از دانشجویان دانشکدۀ شیمی می‌گیرد؟ | هلیا سرلک
شیمی کاربردی و محض در دروس تخصصی چارت باهم تفاوت دارند. گویا مثلاً می‌خواستند شیمی کاربردی‌ها را به‌سمت صنعت ببرند و شیمی محضی‌ها را به‌سمت مطالعۀ دقیق‌تر مکانیسم واکنش‌ها؛ اما در این میان طبق معمول، خطا‌هایی در طراحی سیلابس‌ها وجود دارد. این بد نیست که دانشجوی شیمی با فرآیندهای صنعتی یا طراحی راکتورها آشنا شود. با وجود درس اختیاری مثل اصول صنایع که در دانشکدۀ شیمی ارائه می‌شود و تقریباً دید خوبی می‌دهد، دانشجویان شیمی کاربردی باید ده واحد درس از دانشکدۀ م.شیمی و نفت بگذرانند که شامل: اصول محاسبات، شیمی صنعتی۱، شیمی صنعتی۲ و آز صنعتی است. خلاصه که صابون اساتید م.شیمی به تن شیمیست‌های کاربردی هم خورده. در این قسمت از پرونده تصمیم گرفتیم گوش جان بسپاریم به نوای نی دانشجویان شیمی که سالیان سال است می‌نوازند و تاکنون گوش کسی بدهکار نبوده است.
غیرقابل‌محاسبه
اصول محاسبات، اصولی در بدو ورود به سرزمین م.شیمی‌ها؛ سرزمینی که فقط یک استاد برای ارائۀ محاسبات به شیمیست‌ها دارد. استادی که خود دانشجویان م.شیمی معمولاً طوری واحد برمی‌دارند که گریبانشان را نگیرد؛ گریبانی که اگر گرفته شود، دانشجوی شیمی را به‌اندازۀ یک سال عقب‌افتادن در برداشتن خوان بعدی، یعنی شیمی صنعتی۱، زمین‌گیر می‌کند. خوان بعدی گیرودارهای خودش را دارد که مهم‌ترین آن، زمان ارائۀ درس است. ممکن است آن سال دانشجو بدشانسی بیاورد و استاد انعطافی برای تنظیم‌کردن زمانی که دانشجوها خودشان در آن ساعت با سه درس دیگر دانشکده‌ای تداخل دارند، نشان ندهد. دیده شده تنها به همین دلیل، بعضی از دانشجویان شیمی کاربردی را نُه‌ترمه به پایان می‌رسانند!
پاس‌نشدنی
وضعیت نمره‌ها در سه درس اصول محاسبات و شیمی صنعتی۱ و ۲ چندان تعریفی نیست. میانگین شیمی صنعتی۱ در ترم گذشته حدوداً ۱۵.۵ گزارش شده. سختی درس‌های صنعتی برای دانشجویان شیمی در این است که تمامی پدیده‌های انتقال از جمله مکانیک سیالات و انتقال جرم و انتقال حرارت در صنعتی۱ و عملیات واحد در صنعتی۲ درقالب دو درس ارائه می‌شوند که معمولاً به‌صورت‌کلی تدریس خواهند‌شد. البته به‌نقل از دانشجویان، استاد درس حداقل شش نمره برای تی‌ای و پروژه به دانشجو کمک می‌کند. مشکل دیگری که برای درس‌های شیمی صنعتی۱ و ۲ وجود دارد، نبود منبع آموزشی مشخص برای دانشجویان شیمی است. هر فصل از یک کتاب مجزا تدریس می‌شود و حدود چهار یا پنج کتاب برای گذراندن درس لازم است! به‌قول استاد درس، این مفاهیم، مسأله محورند. هرچند خود استاد سؤالی حل نمی‌کند و باز هم به شانس دانشجوها برمی‌گردد که تی‌ای خوبی داشته باشند و برایشان سؤال حل کند؛ اما گره بزرگتر در آزمایشگاه این درس است.
محاسبات سخت آزمایشگاهی
آزمایشگاه شیمی صنعتی در قالب یک واحد اما به‌ازای ده بار قالب‌تهی‌کردن و دوباره پرکردن به دانشجویان شیمی کاربردی می‌گذرد! مشکل اصلی دانشجویان شیمی به‌نقل از خودشان در این بود که سطح دستور کارها و محاسبات داده‌ها در حد درس‌های تئوری که به آن‌ها در شیمی صنعتی۱ و ۲ داده می‌شود، نبوده. دستور کاری که در این آزمایشگاه ارائه می‌شود دقیقاً همان دستور کاری است که دانشکدۀ م.شیمی برای خود دانشجویان مهندسی درنظر گرفته؛ یعنی برخلاف دانشکدۀ شیمی که مثلاً برای آزمایشگاه تجزیۀ م.شیمی‌ها دستور کار جدا طراحی کرده، این متعادل‌کردن‌ها برای دستور کار آز صنعتی وجود ندارد. در این حالت دانشجوی شیمی که تدریس کلی از مباحث انتقال سیالات و انتقال حرارت در درس سه واحدی شیمی صنعتی۱ و عملیات واحد در درس سه واحدی شیمی صنعتی۲ را گذرانده، باید همان گزارش‌هایی را بنویسد که دانشجوی م.شیمی بعد از گذراندن حداقل چهار ترم از این دروس می‌نویسد؛ حال به تعداد کمتر! به‌قول یکی از دانشجویان، به‌جای اینکه سطح دستور کار پایین بیاید، تعدادش را کم کرده‌اند. مثلاً اگر یک فرد بزرگسال در یک ست بخواهد ده شنای سوئدی بزند، از یک بچۀ سه ساله بخواهند چهار تا شنا بزند. این وضعیت درست نیست، زشت است، مستهجن است!
کلام آخر
به‌نقل از شیمیست‌هایی که چند سال از فارغ‌التحصیلیشان می‌گذرد، این درس‌ها برخلاف ظاهر کاربردیشان، کاربردی نداشته و چیزی نبوده که در صنعت به‌کار گیرند. اینکه مثلاً درخواست شود استاد درس‌های صنعتی، درس را عمیق‌تر ارائه کند، قطعاً درقالب یک درس ممکن نیست. به‌عبارتی چاره‌ای برای این کلی گویی‌ها نیست؛ اما درخواست معقولانۀ دیگری که می‌توان داشت و قریب‌به اتفاق دانشجویان و حتی دستیار آموزشی درس هم موافق است، طراحی دستور کار جدیدی است در سطح همان مطالب کلی که در شیمی صنعتی ارائه می‌شود.
پاسخ دستیار آموزشی درس (سهیل کیانی‌راد)
واقعیت این است که فرمت ارائه‌شده توسط استاد، نمونۀ ساده‌شده و مناسب برای دانشجویان شیمی است. بیشتر از این هم مورد‌نیاز دانشجویان شیمی نیست؛ در آن صورت پس نقش مهندس شیمی چه خواهد‌بود؟ مباحث تدریس‌شده در شیمی صنعتی۱ مطابق سیلابس درخواستی توسط دانشکدۀ شیمی است.
درس شیمی صنعتی۱ به‌طورکلی درس سختی است؛ چراکه پدیده‌های انتقال از جمله مکانیک سیالات، انتقال جرم و انتقال حرارت را شامل می‌شود. بچه‌های م.شیمی برای هرکدام از این پدیده‌ها چندین درس یا واحد پاس می‌کنند. اینکه قرار است تمام این پدیده‌ها در یک ترم و در قالب یک درس ارائه شود، برای دانشجو مقداری دشوار است. استاد بسیار تأکید داشتند نمونه سؤالاتی که برای دانشجویان حل می‌شود باید برایشان مناسب باشد؛ چراکه در خیلی از مباحث طراحی سؤال لازم بود و از نمونه سؤالات م.شیمی استفاده نمی‌شد. فایلی که استاد از روی آن تدریس کردند، برای دانشجویان شیمی آماده شده بود. اگر مبنا را مراجع مهندسی شیمی می‌گذاشتند، نه‌تنها بسیار سنگین می‌شد، بلکه در طول یک ترم قابل‌ارائه نبود. بچه‌های م.شیمی درطول حداقل چهار ترم این مباحث را یاد می‌گیرند. درک می‌کنم که حجم درس زیاد و سخت است؛ ولی اگر از این کوتاه‌تر شود، مباحث را پوشش نمی‌دهد و اگر هم حجم درس بیشتر شود در طول یک ترم قابل‌تدریس نیست. در این ترم دانشجویانی از دانشکدۀ شیمی بودند که تمارین را کامل و درست نوشتند و در کوییز و امتحان نمرۀ خوبی گرفتند. همچنین افرادی بودند که منظم نبوده و عملکرد ضعیفی داشتند. به‌نظرم بخشی از اعتراض دانشجویان مربوط‌به سهل‌انگاری خودشان در طول ترم و بخشی دیگر مربوط‌به دشواری درس است. برای دانشجویان شیمی در این درس مرجعی وجود ندارد؛ این نیز مشکل بزرگی است. تنها دانشگاه پیام نور در مورد شیمی صنعتی۱، یک کتاب چاپ کرده‌است که برخی سؤالات حل‌شده برای دانشجویان از آن کتاب آورده شده بود. این کتاب نیز به دانشجویان پیشنهاد شده بود. درکل استاد هر مبحث را با مطالب ابتدایی شروع کردند تا به مطالب پیچیده‌تر و مربوط به پدیده‌های انتقال برسند. درآخر باید بیان کرد که کلاس درس به‌تنهایی برای دانشجویان کافی نیست و مطالعۀ دانشجو در خانه و مرور مطالب، همچنین حل مسئله و نمونه سؤال از اهمیت زیادی برخوردار است.
درس شیمی صنعتی۲ که برای دانشکدۀ شیمی ارائه شده‌است، درواقع دو درس عملیات واحد مهندسی شیمی، در قالب یک درس سه واحدی برای دانشجویان شیمی ارائه می‌شود. این درس نیز مانند شیمی صنعتی۱، دانشحویان شیمی را از فضای علوم پایه وارد فضای مهندسی می‌کند و گذراندن موفقیت‌آمیز این درس مستلزم شرکت منظم در کلاس استاد و حل تمرین است. همچنین حل مثال‌های متنوع توسط دانشجو از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
