شمارهٔ ۹۴ | کلاس درس استاندارد چه ویژگی‌های فیزیکی‌ای دارد؟ | سامان اسماعیلی و سوگل اقبالی
کلمۀ فرانسوی «استاندارد» برای آنچه بر پایۀ قرارداد، سنت یا قانون موردپذیرش همه است و به‌عنوان سرمشق به کار می‌رود، استفاده می‌شود. استاندارد با اینکه همیشه قراردادی است؛ اما بدون چارچوب نیست. برای تعیین استاندارد معمولاً متغیرهای مختلفی را می‌آزمایند و درنهایت، برآیند سنجش‌ها را در قالب استاندارد تعریف می‌کنند.
استاندارد انواع مختلفی دارد؛ استاندارد ذرات معلق هوا، استاندارد تودۀ بدنی، استاندارد نوع سوخت فسیلی، استاندارد کیفیت و... . در این یادداشت قصد داریم به فضای فیزیکی استاندارد برای کلاس درس بپردازیم؛ استانداردی مهم که وجهه‌های مختلفی دارد و تنها شامل یک حوزه و چند مقیاس نمی‌شود. در [تعداد انگشت‌شماری] از کشورهای فرنگی که برای آموزش و کیفیت آن دغدغه دارند، تحقیقاتی در این حوزه انجام و نتایج آن‌ها به‌صورت‌عمومی منتشر می‌شود. در این یادداشت به گزیده‌ای از این نتایج اشاره می‌کنیم تا حداقل برای یک بار هم که شده، با محیط استاندارد برای کلاس درس آشنا شویم.
چیدمان کلاس
چیدمان کلاس یکی از مواردی است که تأثیر قابل‌توجهی در نحوۀ پیشبرد کلاس دارد. هر نوع چیدمان کلاس، هدف مشخصی را دنبال می‌کند و وابسته‌به آن هدف می‌تواند ارتباط استاد-دانشجو یا دانشجو-دانشجو را تقویت کند. بعضی از انواع چیدمان‌های کلاس عبارت‌اند از چیدمان سنتی (traditional)، میزگرد (round table)، نعل‌اسبی (horseshoe)، پوسته‌گروهی (group pod).
1) چیدمان سنتی رایج‌ترین چیدمان است. در این روش صندلی‌ها به‌صورت‌ردیفی پشت‌سرهم چیده می‌شوند. در این نوع چیدمان، تمرکز روی ارتباط استاد-دانشجو است و ارتباط دانشجو-دانشجو به حداقل می‌رسد.
2) در چیدمان میزگرد صندلی‌ها به‌صورت نیم‌دایره‌ای چیده می‌شوند، استاد و دانشجوها روبه‌روی هم قرار می‌گیرند که در نتیجۀ این موضوع همۀ افراد می‌توانند با یکدیگر مشارکت داشته باشند.
3) چیدمان نعل‌اسبی فضای کلاس را به‌سوی تعاملی‌ترشدن سوق می‌دهد. در این مدل، صندلی‌ها دورتادور کلاس رو به استاد قرار می‌گیرند. چیدمان نعل اسب مانند میزگرد، ارتباط دانشجو-دانشجو را تقویت می‌کند؛ اما همچنان ارتباط استاد-دانشجو را پررنگ‌تر نگه می‌دارد.
4) در چیدمان پوسته‌گروهی صندلی‌ها به‌صورت گروه‌گروه چیده می‌شوند. این شیوه برای کلاس‌هایی مناسب است که بخش قابل‌توجهی از زمان کلاس مربوط‌به فعالیت‌های گروهی است.
درنتیجه، استاندارد هر کلاس با توجه به هدفی که در آن کلاس دنبال می‌شود، تعیین می‌گردد و شیوۀ یکسان و ثابتی برای آن وجود ندارد. به نظر می‌رسد در مقطع کارشناسی، با توجه به تعداد افراد حاضر در یک کلاس و نحوۀ ارائۀ دروس مهندسی، چیدمان سنتی به‌عنوان نحوۀ چیدمان استاندارد بیان می‌شود.
برخلاف اسمی که بر روی این مدل چیدمان گذاشته شده، استانداردهای لازمۀ آن، چندان ساده نیست. راهرو یا مسیر رفتوآمد اصلی در یک کلاس باید ۱۸۰ سانتی‌متر باشد تا هم مسیر رفتوآمد استاد در بین دانشجویان مهیا باشد، هم امکان خروج دانشجویان در هنگام وقوع حادثه امکان‌پذیر باشد. همچنین عرض در ورود و خروج باید ۱۳۰-۱۱۰ سانتی‌متر برای درهای تک‌لنگه و عرض ۳۵۰-۲۶۵ سانتی‌متر برای درهای دولنگه باشد. علاوه‌بر ارتفاع سقف کلاس که با توجه به به جمعیت کلاس باید بین ۲.۷ متر الی ۳.۴ متر باشد، جایگاه مدعوی کلاس نیز باید کمی بالاتر باشد تا به‌خوبی دیده شود. برای کلاس‌های درس با جمعیتی بیشتر از ۴۰ نفر نیز چیدمان پلکانی توصیه می‌شود تا همۀ افراد دید خوبی نسبت‌به تخته داشته باشند. (در این باره، جمعیت و مساحت کلاس جزو عوامل دخیل در تعداد هستند و عدد 40، به‌عنوان میانگین معمول ذکر شده‌‌است.)
نزدیک‌ترین و دورترین صندلی
فاصله از جلوی کلاس باید به‌نحوی باشد که زاویۀ دید افراد حاضر در کلاس مناسب باشد و افراد حاضر دراِنتهای کلاس نیز دید مناسبی نسبت‌به محتوای ارائه‌شده داشته باشند. کمترین فاصله از تخته با عرض کلاس رابطۀ مستقیم دارد. با فرض اینکه چیدمان به‌صورت‌ساده است و عرض کلاس نیز استاندارد است -به‌نحوی باشد که در هر ردیف بین پنج الی نُه صندلی قرار بگیرد- حداقل فاصله بدون درنظرگرفتن تخته، یک‌ونیم متر و با درنظرگرفتن ابعاد تصویر، حداقل دو برابر قطر آن است.
برای دورترین صندلی نسبت‌به تخته استانداردهای گوناگونی وجود دارد و این مورد تابع عوامل زیادتری نسبت‌به نزدیک‌ترین صندلی است؛ مانند عایق‌بودن صوتی محیط، عرض و طول و ارتفاع کلاس، قطر تصویر ارائه‌شده توسط ویدئو پروژکتور، پلاکانی بودن/نبودن ردیف‌های صندلی و... . از این جهت، حتی با کمی تقریب هم نمی‌توان یک نسخۀ واحد برای این متغیر پیچید!
کیفیت نور
نورپردازی کلاس‌های درس تأثیر ویژه‌ای بر میزان تمرکز افراد دارد. طبق تعریف استاندارد نور محیطی کلاس، میزان و کیفیت نور باید در راستای افزایش تمرکز باشد و از خستگی چشم جلوگیری کند. برای جلوگیری از خستگی چشم، روشنایی کلاس باید به‌گونه‌ای باشد که اختلاف بازتاب نور از سطوح مختلف زیاد نباشد؛ در غیر این صورت اندازۀ مردمک چشم برای دریافت نور مناسب به‌طور‌پیوسته تغییر می‌کند و همین موضوع باعث خستگی چشم می‌شود. همچنین به چیدمان منابع نور نیز باید توجه کرد. چیدمان باید به جلوگیری از ایجاد سایه منجر شود و اگر در کلاس از وایت‌برد استفاده می‌شود، بازتاب نور مشکلی در خواندن تخته ایجاد نکند یا در کلاس‌هایی که از ویدئو پروژکتور استفاده می‌شود –با توجه به این موضوع که حین استفاده از ویدئو پروژکتور افراد نیاز به نوشتن و مطالعه دارند- باید نورپردازی به‌نحوی باشد که بتوان منابع نور نزدیک به صفحه‌نمایش را به‌صورت‌جداگانه خاموش کرد تا هم نور فضا برای مطالعه مناسب باشد و هم کیفیت تصویر صفحه‌نمایش حفظ شود.
رنگ نور استفاده‌شده در محیط نیز یکی از ویژگی‌هایی است که برای روشنایی مناسب باید به آن توجه شود. رنگ مناسب نور برای کلاس، رنگ سفید ملایم است که استفاده از منبع نور طبیعی علاوه‌بر منابع نور مصنوعی (لامپ‌هایی با نور natural) می‌تواند در ایجاد این رنگ مفید باشد. در بسیاری از افراد علائم حساسیتی به نور غلیظ لامپ‌های سفید یا زرد دیده شده و اولین آوردۀ این نورها برای این افراد پس از روشنایی، ابتلا به سردرد خواهدبود.
رنگ‌آمیزی کلاس
رنگ‌آمیزی هر محیطی می‌تواند فضای محیط و بازده کاری در آن محیط را کامل تغییر دهد. در این زمینه می‌توان به تأثیر بعضی از رنگ‌ها اشاره کرد:
1) آبی و سبز: رنگ آبی و سبز اثر آرام‌بخشی دارند و باعث کاهش استرس و افزایش تمرکز می‌شوند.
2) نارنجی: رنگ نارنجی باعث تفکر انتقادی می‌شود و در به‌خاطر‌سپردن کمک می‌کند.
3) زرد: رنگ زرد باعث هوشیاری می‌شود و نشاط‌بخش است.
با آگاهی از تأثیر رنگ‌ها می‌توان از آن‌ها برای افزایش تمرکز و کاهش استرس دانشجویان در کلاس‌های درس استفاده کرد. به‌طورکلی توصیه می‌شود که دیوار کلاس‌ها رنگ‌های ملایم و کم‌رنگ داشته باشند؛ چراکه رنگ غلیظ می‌تواند باعث خستگی چشم افراد شود. به‌طور‌خاص، رنگ آبی، سبز و کرمی از مناسب‌ترین رنگ‌ها برای کلاس‌ها هستند.
ویدئو پروژکتور
ویدئو پروژکتور مناسب باید به‌گونه‌ای باشد که کیفیت و اندازۀ مناسبی از تصویر نشان دهد و افرادی در جای‌جای کلاس، تصویر و زاویۀ دید مناسبی از آن داشته باشند. برای این منظور پنج مورد از متغیرهای مربوط‌به یک ویدئو پروژکتور باید بررسی شود.
۱) روشنایی (brightness) ویدئو پروژکتور نشان می‌دهد که با وجود قرارگرفتن در محیط روشن تا چه حد کیفیت تصویر حفظ می‌شود. هر چه روشنایی ویدئو پروژکتور بیشتر باشد، تصویر ارائه‌شده در محیط روشن، بهتر حفظ می‌شود. روشناییِ مناسب وابسته‌به اندازۀ تصویر و محیطی است که ویدئو پروژکتور در آن استفاده می‌شود. روشنایی مناسب برای کلاس‌های درس که تصویری به قطر ۱۵۰ تا ۲۰۰ اینچ نیاز دارند، 4000 تا 6000 لومن (واحد اندازه‌گیری روشنایی) است.
۲) تضاد (contrast) ویدئو پروژکتور نسبت تفاوت روشن‌ترین قسمت‌ها و تاریک‌ترین قسمت‌های تصویر را نشان می‌دهد که هرچه بیشتر باشد، کیفیت تصویر بالاتر خواهدبود.
۳) وضوح (resolution) ویدئو پروژکتور تعداد پیکسل‌های تصویر را نشان می‌دهد که برای کلاس‌های درس وضوح 1080p مناسب است.
۴) نسبت تصویر (aspect ratio) نشان‌دهندۀ نسبت طول به عرض تصویر است که اندازۀ مناسب آن برای کلاس درس ۱۶:۹ است.
۵) نسبت برد (throw radio) ویدئو پروژکتور نشان‌دهندۀ نسبت تغییرات اندازۀ تصویر به اندازۀ فاصلۀ ویدئو پروژکتور از صفحه‌نمایش است که در کلاس‌های درس از ویدئو پروژکتورهای دوربرد (long throw) استفاده می‌شود تا برای ایجاد تصویر [حداکثر] 200 اینچی مناسب باشد.
تختۀ گچی یا وایت بورد؟
تختۀ گچی همواره با پخش‌شدن گچ در فضا همراه است. این موضوع می‌تواند باعث ایجاد آلرژی تنفسی شود و همچنین به دستگاه‌های الکترونیکی داخل کلاس‌های درس آسیب بزند. همین موارد باعث شد که استفاده از وایت‌برد مطرح شود؛ اما این تخته‌ها نیز مشکلات خود را دارند؛ مثل خشک‌شدن ماژیک‌ها و کثیف‌شدن تخته‌ها بعد از استفاده‌های طولانی؛ بنابراین به‌طورکلی نمی‌توان تعیین کرد که کدام نوع از بین این دو تخته بهتر است؛ بلکه صرفاً با توجه به نیازی که برای آن طراحی می‌شوند، می‌توان از بین آن‌ها انتخاب کرد. استفاده از تختۀ هوشمند گزینۀ موجود دیگری است که هم فرآیند تدریس را تسهیل می‌کند، هم ضررهای محیطی استفاده از آن حداقلی است. حفظ نوشته‌ها، عکس از صفحه و فیلم‌برداری خودکار ازجمله ویژگی این نوع از تخته‌ها هستند.
در و پنجره
جدا از عایق‌بودن درِ کلاس که مانع منتقل‌شدن سروصدای بیرونی به محیط داخل می‌شود، وجود سطحی شفاف بر روی درِ کلاس، یکی از استانداردهای موجود هست. دلیل این موضوع، دیده‌شدن محیط داخل کلاس بدون بازکردن درِ کلاس است. علاوه‌بر این، پنجره‌ها هم باید دوجداره یا سه‌جداره باشد تا هم در برابر سروصدای بیرونی مقاوم باشد، هم در برابر اتلاف انرژی عایق باشد.
لازم به ذکر است که نصب برنامۀ درسی کنار درهای کلاس نیز از ملزومات به شمار می‌آید.
متفرقه
یکی از مهم‌ترین عوامل در تمرکز دانشجو، جایگاه وسایل و کتاب‌های او است. به‌صورت‌کلی، نیمکت به‌دلیل داشتن فضای بیشتری برای وسایل، نسبت‌به صندلی‌های دسته‌دار استانداردتر هستند. نیمکت‌ها هم انواع مختلفی دارند؛ نیمکت‌های تک‌نفره، نیمکت‌های دونفره و نیمکت‌های سه‌نفره که برای کلاس با چیدمان سنتی، نیمکت‌های تک‌نفره جزو بهترین گزینه‌ها هستند.
صندلی راحت و مناسب نیز یکی از استانداردهای مهم است. حال اینکه صندلی چگونه باشد، زاویۀ نشیمنگاهش و ارتفاعش چقدر باشد و... ، منحصر‌به کلاس درس نیست و استاندارد آن به‌صورت‌عمومی است؛ درنتیجه از ذکرکردن آن در این یادداشت خودداری می‌کنیم.
نتیجه‌گیری
استانداردهای ریزودرشت بسیاری دربارۀ کلاس‌های درس وجود دارد که از ذکرکردن بعضی از آن‌ها به‌دلیل فرمولاسیون پیچیده یا بدیهی‌بودنشان مانند وسیلۀ سرمایشی و گرمایشی قابل‌تنظیم، خودداری کردیم. هدف این مقاله، معرفی استانداردهای کلاس درس به شما دانشجویان و یادآوری آن‌ها به مسئولین بوده تا فراموش نکنند که برای هر قسمت استانداردی وجود دارد تا به مرور زمان، به سراغ آن‌ها بروند و برحسب اولویت، چاره‌ای برای آن‌ها بیندیشند تا با اصلاح آن‌ها بتوان کیفیت آموزش را ارتقا داد و دانشجو و استاد را از سختی‌ها نجات داد. طبیعتاً مقایسۀ یک کلاس درس استاندارد در دانشگاه استکهلم با یک کلاس درس درجۀ سه در دانشکدۀ مهندسی شیمی و نفت دانشگاه صنعتی شریف، چیزی نیست جز بی‌انصافی! زیرا نه دانشگاه شریف، دانشگاه استکهلم هست، نه ایران شباهتی به سوئد دارد.
برای مطالعهٔ بیشتر پیرامون موضوعات گفته‌شده و دسترسی به منابع، به بارکد مقابل را اسکن کنید.
