منبت یکی از هنرها و صنایع دستی بسیار زیبا است. در این هنر نقش‌ها به صورت نقش برجسته روی زمینه کار قرار می‌گیرند. منبت‌کاری چوب یکی از شاخه‌های منبت کاری است. ولی منبت کاری بیشتر به صورت کنده کاری روی چوب اجرا می‌شود. منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده کاری بر روی چوب.
این هنر اصیل ایرانی از گذشته تا به امروز همواره مورد توجه بوده است و در آثار حجمی و تزئینی فراوانی به کار گرفته شده است. این هنر دستی نماد احساس، ادراک، اندیشه و خلاقیت هنرمندان است که با ذوق و سلیقه سرشار، اثر هنری را ابداع می کنند. برجستگی یک عنصر مهم در منبت کاری است که به خوبی قابل مشاهده است. برجستگی های اشیا در منبت کاری بر روی چوب نیز برجسته و برآمده از چوب به نظر خواهد رسید.
از سال های بسیار دور مردمان از چوب به عنوان ماده اولیه ارزان و در دسترس استفاده می کردند. از این رو نمی توان تخمین دقیقی از تاریخچه این هنر در جهان به دست آورد. از طرفی ماندگاری چوب در برابر عوامل طبیعی چندان زیاد نیست و در اثر گرما، رطوبت و دیگر عوامل طبیعی دستخوش تغییر شده و فرسایش می یابد. به همین علت از آثار چوبی منبت قدیمی اثری در دست نیست. قدیمی ترین نمونه منبت موجود یک تندیس چوبی است که در مصر کشف شده و مربوط به ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد است.
البته مجسمه چوبی بت شیگیر با ۱۱۰۰۰ سال قدمت را می توان قدیمی ترین اثر کنده کاری روی چوب دانست. در ایران منبت کاری قدمتی چند هزار ساله دارد و خاستگاه و نقطه آغازین منبت ایران شهرستان ملایر می باشد و روی دسته شمشیرها، نیزه ها و سپرهای چوبی ارتشیان مادها و هخامنشیان توسط اهالی ملایر منبت کاری صورت می گرفته و پس از آن به درب و پنجره و مبلمان امروزی تسری یافته است. منبت گل و مرغ ملایر به عنوان یکی از کهن ترین سبکهای منبت ایران است.
ماهیت چوب، کار کنده کاری را محدود می کند. زیرا همه چوب ها از همه جهات به یک اندازه قوی نیستند. جهتی که در آن چوب محکم است “دانه” نامیده می شود (دانه ممکن است مستقیم، بهم پیوسته، موج دار یا کمانچه ای و غیره باشد). احتمالاً دو چوب رایج مورد استفاده برای کنده کاری در آمریکای شمالی چوب باس (با نام مستعار تیلیا یا آهک) و تاپلو (یک درخت آمریکای شمالی یا آسیایی از زیستگاه های مرطوب و باتلاقی، که الوارهای مفیدی را تولید می کند) است. هر دو چوب سخت هستند که کار با آنها نسبتاً آسان است. شاه بلوط، شاه دانه، بلوط، گردوی آمریکایی، چوب ماهون و ساج نیز چوب های بسیار خوبی هستند. در حالی که برای کارهای خوب معمولا گردو ایتالیایی، چوب درخت چنار، چوب افرا، سیب، گلابی یا آلو انتخاب می شود. از طرفی برای کارهای تزئینی که قرار است رنگ آمیزی شود و ماهیت آن ها خیلی ظریف نباشد اغلب از چوب کاج استفاده می شود که نسبتاً نرم و ارزان است. این چوب ها هر کدام رنگ منحصر به فردی دارند که در آفرینش های هنری کمک قابل توجهی به زیبایی نهایی اثر می کنند.
بنا بر روش های گوناگون ساخت منبت این هنر به سه دسته تقسیم می شود:
از ابزار مورد نیاز منبت کاری می توان: مغار، گیره، میز منبت، گیره نجاری، سوهان آهنی، سوهان کاغذی و پارچه ای و آبی، لوازم تحریر، کاغذ روغنی یا پوستی یا کالک، چکش پلاستیکی یا چوبی، تیز کن برقی، انواع چوب مورد نیاز، چسب چوب، قلم مویی، میخکوب، کمد وسایل، اره، لیسه، دریل، متر، سنگ نفت، لاستیک، زیر کاری، نفت و … را نام برد. در این میان مغار مهم ترین وسیله در منبت کاری است. مغار ابزاری برای کندن و تراش دادن است. به طور کلی ۴ نوع مغار در منبت کاری استفاده می شود که عبارتند از: مغار تخت، مغار نیم باز، مغار گلویی یا گیلویی، مغار شفره.
همه هنرهای دستی ایرانی برخاسته از دل مردمان این سرزمین است. در واقع شخص یا اشخاص خاصی در ابداع این هنر چشم نواز نقشی نداشته اند. بلکه مردم عادی شروع به حکاکی و کندن روی چوب کردند. بدون شک چوب از فراوان ترین مواد در تاریخ بشر بوده که همیشه در طبیعت وجود داشته است. برخی از مورخین و باستان شناسان این هنر را به قبل از پادشاهی ساسانیان نسبت می دهند. این می تواند نشان دهنده قدمت این هنر در ایران زمین باشد.
هنر منبت کاری در ایران سابقه طولانی دارد. قدیمی ترین اثر منبت موجود در ایران یک در چوبی متعلق به مسجد جامع عتیق شیراز است. این در که مربوط به قرن سوم هجری است، حدود ۱۲۰۰ سال قدمت دارد. اوج هنر منبت ایران در دوره صفوی بود و در اواخر دوره زندیه و اوایل قاجاریه رو به افول نهاد. امروزه، این حرفه مانند دیگر صنایع دستی در گوشه و کنار کشور پا بر جا است. به خصوص در شهرهایی مانند گلپایگان و آباده رونق مناسبی دارد. از میان شهرهای ایران منبت کاری های اصفهان به واسطه تردد گردشگران خارجی و بناهای به جا مانده از دوران گذشته بیش از سایر مناطق کشور نزد جهانیان شناخته شده است. سقف چوبی عمارت هشت بهشت یکی از نمونه های منبت کاری اصفهان است که مورد توجه بسیاری از بازدیدکنندگان خارجی قرار گرفته است.
