تنوع بخشی به اقتصاد، بالا بردن شاخص های توسعۀ انسانی، مشکلات ناشی از صنعتی شدن و آلودگی بیش از حد استاندارد شهرها به ویژه کلانشهرها، عدم توجه به اقتصاد صنایع دستی، مهاجرت های روستایی، افزایش بهره وری و کارآمدی نیروی انسانی، اشتغال زایی، تعامل فرهنگ ها و گفتمان ها، حفظ محیط زیست و در مجموع، توسعۀ پایدار از دغدغه هایی است که جهان امروز با آن روبه رو است. در میان مسائل کنونی، تلاش برای تنوع سازی در اقتصاد یکی از امور خطیر برنامه ریزی و توسعه به شمار می رود. که در این راستا، شناخت راه ها و راهبردهای لازم از اهم امور کشورها است.
گردشگری یکی از اموری است که به عنوان یک فعالیت راهبردی، اغلب کشورها مستعد در زمینه جذب گردشگر، در تلاش هستند تا با بهره گیری از این صنعت، فرآیند متنوع سازی اقتصاد را شتاب بخشند. از این رو، در عصر حاضر گردشگری به مثابه گسترده ترین صنعت خدماتی دنیا در عرصه های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جایگاهی ویژه به خود اختصاص داده است. به گونه ای که، صنعتی پاک و سومین پدیده اقتصادی پویا، پر رونق و روبه توسعه محسوب می شود.
گردشگری پس از صنایع نفت و خودروسازی گوی سبقت از دیگر صنایع جهانی را ربوده است. این در حالی است که بر اساس برآورد سازمان جهانی جهانگردی، ارزش وجوه حاصل از جهانگردی و مسافرت در دهۀ آتی با سرعتی افزون تر از تجارت جهانی به سطحی بالاتر از اقلام صادراتی در دیگر بخش های اقتصادی خواهد رسید.
گردشگری روستایی بخشی از گردشگری و منبعی برای اشتغال و درآمد است که می توان آن را ابزار مهمی برای توسعه اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی جوامع روستایی قلمداد نمود. امروزه رشد جمعیت در مناطق روستایی، بدون سرمایه گذاری نظام مند برای تقویت زیرساخت های اقتصادی و متنوع سازی آن، به گسترش بیش از حد فعالیت های تولیدی و متکی بر منابع طبیعی انجامیده است. این گسترش ناپایدار نیز به گونه ای محسوس به تخریب فزاینده منابع طبیعی موجود منجر شده است.
امروزه واژه صنایع روستایی، اقتصاد صنایع دستی و صنعتی شدن روستاها در ادبیات برنامه ریزی توسعه در کشورهای مختلف دنیا از جمله کشورهای در حال توسعه نظیر چین، هندوستان، مالزی، مصر و غیره از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است. همچنین این مقوله سهم چشمگیری در ایجاد اشتغال، افزایش درآمد و بهبود معیشت روستانشینان ایفا میکند. تا قبل از دهه ۱۹۵۰ به صنایع کوچک و روستایی توجه چندانی نمی شد.
اما در دهۀ ۵۰ بسیاری از کشورهای در حال توسعه برای مقابله با بیکاری و فقر، برنامه ریزی وسیعی برای گسترش این صنایع به عمل آوردند. ایران نیز پس از انقلاب اسلامی و طی دو دهۀ گذشته از طریق وزارت جهاد سازندگی، مقولۀ صنایع روستایی را بیش از گذشته مورد توجه قرار داده است. همچنین با ترسیم اهداف زیر بدنبال توسعه این صنایع است.
صنایع دستی مهارتی خوانده می شود که توسط توانایی های هنردست ایجاد شده و شکل تازه به خود می گیرد. صنایع دستی، یکی از قدیمی ترین و پرپیشینه ترین فعالیت های بشری است که به موجب برخی از اسناد و مدارک تاریخی، سابقه پیدایش آن به عصر حجر می رسد. حاصل کاوش های باستان شناسان حکایت گر آن است که از آغاز زندگی بشر بر روی زمین، ساخت ظروف و پاره ای ابزار مصرفی دیگر نظیر نیزه و خنجر به عنوان وسیله شکار یا اسباب دفاع، از جنس سنگ، آهن، مس و بالاخره پوست و پشم و کرک حیوانات و همچنین الیاف گیاهی رواج یافته است.
صنایع دستی و هنرهای بومی بازتاب نگرش معنوی و تظاهرات روحی، قومی و بومی اقوام مختلف ایرانی به صورت خاص و در گستره وسیع تر همه سرزمین ایران به صورت عام در یک کالای مادی است. که امروزه جزوی از یک کالای فرهنگی محسوب می شود و می تواند معرف فرهنگ سرزمین ما نیز محسوب گردد.
از این رو شناسایی این محصول فرهنگی و راهکارهای رشد و توسعه آن در نواحی روستایی نیاز به تأمین ریشه ها و سر منشأ ظهور این آثار و به دنبال آن قابلیت عرضه آن در بازارهای داخلی و جهانی دارد. اهمیت موضوع اقتصاد صنایع دستی و همچنین مسائل اجتماعی صنایع دستی در نواحی روستایی به شرح ذیل است.
– صنایع دستی نقش مهمی برای نیروی انسانی در امر تولید در نظر می گیرد. چرا که در فرآیند تولید این مصنوعات، دست انسان دارای نقش اساسی است.
– در فعالیت های مربوط به صنایع دستی نیازی به کارشناس خارجی نیست. مواد اولیه مورد استفاده معمولا از مواد ساده و در دسترس تشکیل می گردد که به آسانی و با بهای نسبتا ارزان قابل تأمین است. (اقتصاد صنایع دستی).
– صنایع دستی در مناطق روستایی یکی از عوامل مکمل اقتصاد کشاورزی است. به دلیل دارا بودن پتانسیل ایجاد فرصت های شغلی و کسب درآمد، ضمن پرکردن اوقات فراغت و بیکاری روستائیان مانع از مهاجرت های گسترده فصلی یا دائمی آنها به عنوان یکی از آسیب های اجتماعی می گردد.
– فعالیت های صنایع دستی به دلیل برخورداری از ویژگی های تکنیکی ساده و بهره گیری از ابزارها و وسایل تکنولوژیکی آسان، به گونه ای است که امکان پرداختن به آنها در جوامع شهری و روستایی و عشایری و به صورت کارگاهی، خانگی و یا حتی دوره گردی و سیار وجود دارد.
– صنایع دستی به دلیل برخورداری از بار فرهنگی و دارا بودن جنبه های هنری می تواند عامل ترویج عناصر فرهنگی در نقاط مختلف کشور و حتی فراسوی مرزها باشد.
صنایع دستی، گردشگری، اقتصاد صنایع دستی و اقتصاد گردشگری به یکی از ارکان اصلی تجاری جهان تبدیل شده است. درکنار گردشگری که نقش مؤثری در توسعه ملی و تنوع بخشی به اقتصاد ملی و منطقه ای دارد، صنایع دستی نیز می تواند مکمل بعضی از جاذبه های تاریخی و گردشگری باشد. گردشگری یکی از فعالیت های مهمی است که در دهه های اخیر از جایگاه ویژه ای در توسعه اقتصادی برخی کشورها برخوردار بوده است. این صنعت علاوه بر درآمدزایی، ارزآوری، اشتغالزایی و تبادل فرهنگ ها، سهمی در بین فعالیت های اقتصادی جهان، از جمله صادرات به خود اختصاص داده است.
از آنجایی که کشورهای درحال توسعه با مشکلاتی نظیر بیکاری بالا، محدودیت منابع ارزی و تک محصولی بودن اقتصاد مواجه است، توجه به توسعه اقتصادی صنعت گردشگری از اهمیت ویژه ای برخوردار است. چرا که کشور ما به درآمدهای حاصل از صادرات نفت وابستگی بالایی دارد. همچنین نوسانات قیمت جهانی نفت در طول زمان متغیرهای کلان اقتصادی نظیر تولید ملی، سرمایه گذاریهای ناخالص، اشتغال و درآمدهای ارزی را تحت تأثیر قرار داده است.
به منظور تنوع بخشیدن به منابع رشد اقتصادی، درآمدهای ارزی و همچنین ایجاد فرصت های مختلف شغلی در کشور، توسعه صنعت گردشگری و توجه به اقتصاد صنایع دستی از اهمیت دو چندانی برخوردار است. بر اساس آمار، سازمان جهانی جهانگردی دارای رتبه پنجم جاذبه های طبیعی و رتبه دهم جاذبه های باستانی و تاریخی است. همچنین جمعیت جوان رو به گسترش، نرخ بالای بیکاری، لزوم افزایش درآمد ارزی و سرمایه گذاری خارجی، توجه بیش از پیش به این بخش می تواند زمینه رسیدن به اشتغال کامل، افزایش درآمد ارزی، معرفی تمدن و فرهنگ ایرانی به جهانیان، تعامل گسترده و سازنده با کشورهای دنیا، در هم شکستن مرزهای قومی و اقلیتی را فراهم سازد. نتایج تحقیق نشان داد که صنایع دستی در رشد اقتصاد گردشگری روستایی ناحیه بهشهر بیش از حد متوسط نقش داشته شده است.
نویسنده: اسدالله دیوسالار
