کاربرد جی آی اس در برنامه ریزی شهری و منطقه ای در چند دهه اخیر، سیستم هاي اطلاعات جغرافیایی، به عنوان یک صـنعت برتـر ، نظـر بسـیاري از محققان رشته هاي مختلف به ویژه علوم شهري در سرتاسر جهان را به خود معطوف داشته است.
در این مقاله به کاربرد GIS در برنامه ریزي شهري و مفهوم آن خواهیم پرداخت.
اگرچه در طی 40 سال گذشته، در جهت تکامل تئوریکی و ساختار فنی GIS، متخصصان امر بسیار تلاش نموده اند،
اما طی 10 سال گذشته این فعالیتها به اوج خود رسیده و در نتیجه پیشرفت هـاي شـایان تـوجهی حاصل آمده است.
در یک نگاه ساده، GIS شامل نرم افزارهاي مخصوصـی اسـت کـه از طریـق انـواع سخت افزارهاي کامپیوتري، مراحل تغذیه، ذخیره سازي، اصلاح، تغییر، تجزیه و تحلیل و نهایتا نمـایش
داده هاي مربوط به زمین (و محتواي آن) انجام می پذیرد.
در واقع این فنآوري با استناد بر پایگـاه هـاي اطلاعاتی به منظور تحلیل انواع دادههایی جغرافیایی (مکانها، و متغیرهاي محیطی) توسط محققان به کار گرفته میشود.
GIS از دهه 1960 تا به حال سریعترین نرخ رشد در جهان را داشته است و تبدیل به صنعتی شده که میتوان از آن به منظور مدیریت بهینه سرزمین ها و ساماندهی مدبرانه شهرها و مسـائل مرتبط استفاده نمود.
نطیر هر سیستم دیگري، GIS زمانی میتواند کاملا مورد استفاده قرار گیرد که کلیه اجزاء آن در ارتباط باهم شناخته شده باشد.
در GIS، وظایف کل سیستم به مراتب گسترده تر و پیچیده تر از مجموع اجزاء اولیه بوده و بدین لحاظ شناخت توانایی هاي آن در مراحل اولیه تقریبا براي اکثریت افراد علاقمند دشوار مینماید.
بنابراین، هدف فصل جاري ارائه تعاریف و مفاهیم اصلی فنآوري GIS میباشد.
پیشگامان این فن آوري بر اساس اندیشه هاي خود تعاریفی را ارائه نموده اند. به عنوان مثال، "بارو" در سال 1986 GIS را به عنوان مجموعه ابزاري تلقی مینماید که به منظور جمع آوري، ذخیره سازي، اسـتخراج، تبـدیل و نمـایش داده هـاي مکـانی استفاده میگردد .
بر اساس این اندیشه، کلیه دادههایی که از دنیاي واقعی اخذ میشود باید با توجه بـر اهداف معینی تجزیه و تحلیل گردد.
"اسمیت" و همکاران نیز معتقد هستند که GIS عبارت از یک سیستم پایگاه اطلاعـاتی است که در آن اغلب داده ها ارجاعات و هویت مکانی مییابند
و بر این اساس مجموع هاي از فرآیندهاي عملیاتی را میتوان به منظور پرس و جو از پایگاه اطلاعاتی با هدف آشکارسازيهاي جغرافیایی اعمال نمود.
اما "آرنوف" در سال 1989 GIS را بهعنوان یک سیستم کامپیوتري قلمـداد مـی نمایدکـه بـا اسـتفاده از آن مـی تـوان از مجموع هاي از قابلیت هاي نرم افزاري را به منظور ورود، تبدیل و تحلیل داده ها اعمال و در نهایت اطلاعات خروجی را به طـرق مختلف نمایش داد.
در مجموع، با توجه به تعاریف مطرح شده میتوان استنباط نمود که نقاط اشتراك دربین دیدگاه هاي مختلف مبین این است که GIS یک فنآوري است
که با استفاده از آن امکان مدیریت و سازماندهی کلیه داده هاي مکانی و توصیفی روي زمین با هدف تصمیم گیري بهینه میسر میگـردد .
بـا تحلیـل ریشـه اي خواسـتگاه هـاي متفـاوت اندیشمندان GIS شاید بهتوان باین نتیجه رسید که حداقل اغلب صاحبنظران به سه نگرش مختلف،
اما در ارتباط باهم معتقد میباشند، که شامل دیدگاههاي:
نقشه ها که در برگیرنده ابعاد کارتوگرافیک و نمایشی میباشند.
پایگاه داده ها که بر مدیریت منسجم و طراحی اصولی اطلاعات تاکید دارد.
تحلیل هاي مکانی که بر فرآیندهاي مدل سازي از مکانها و پدیده هاي جغرافیایی صحه میگذارند.
به منظور انسجام بخشیدن به سه دیدگاه فوق در یک چهارچوب جامع، دو دیدگاه دیگر شامل: روشهاي فنی و جنبـه هـاي کاربردي همواره بین متخصصان مطرح بوده است.
جهانی شدن فنآوري GIS در حد بسیار بالایی مدیون تواناي منحصر به فرد آن در جهت ترکیب و تلفیق داده ها و اطلاعات متفاوت اخذ شده از منابع مختلف میباشد.
البته توان GIS در جهت تحلیل مقادیر روند پدیده هاي موجود در روي زمین به ازاي زمان در یک مکان جغرافیایی نیز از دیگر نشانههاي قابلیت آن محسوب گردیده و موجب معروف شدن آن شده است.
براي یک متخصص با تجربه و خبره، GIS بهعنوان ابزار قوي تحلیلگري محسوب میگردد.
پر واضح است که این سیستم در جهت حل مشکلات مطروحه بهطور هوشمندانه عملا هیچ راه حلی را پیشنهاد نمی نماید،
بلکه فقط بیانگر درك تحلیلگـران از موضـوعات جغرافیائی بوده که معمولا نتایج توسط متخصصان مدلسازي میگردد.
شاید بهتوان چنین بیان کرد که GIS بهطور کامل درك محققان را از فضا، الگوها و فرآیندهاي زمینی آسان ساخته و در نتیجه، راهکارهاي مناسبی را جهت حل مشکلات ارائه میدهد.
بنابراین، هر کاربر و متخصصی با احاطه بر قابلیتهاي موجود در GIS خواهد توانست به آسانی کاربردهاي متنوعی را تجربـه نماید.
در طول چندین دهه گذشته عوامل متعددي موجب رشد سریع صنعت GIS شده است که میتوان به اهم آنهـا در ذیـل اشاره نمود:
• کاهش قیمت کامپیوتر همزمان با افزایش سرعت عملیات محاسباتی،
• بهبود توابع عملیاتی نرم افزارهاي کامپیوتري و طراحی محیطهاي کاري کاربرپسند،
• بهبود کیفی کارتوگرافی کامپیوتري،
• کاربردي شدن علوم جغرافیایی،
• تحول در فنآوري پایگاه هاي اطلاعاتی مکانی ،
• توسعه روزافزون فنآوري هاي ارتباطاتی و مخابراتی،
• رشد سریع فنآوري سنجش از دور و ظهور سیستم تعیین موقعیت جهانی ،
اصولا قبل از راه اندازي هر سیستم GIS باید اهداف کوتاه مدت و درازمدت آن به دقت مورد توجه قرار گیرد. از آنجائیکه موثر بودن و کارائی (مزایا در مقابل هزینه ها) سیستم به مقدار زیادي بستگی به نحوه تهیه، کیفیت و قابلیت داده هاي اولیه اخذ شده دارد، باید افراد و سازمانهاي علاقمند
در توسعه فنآوري GIS در جهت نگهداري اصولی و بهنگام نمودن پایگـاه هـاي اطلاعاتی خود برنامه هاي منظمی را تدوین و اجرا نمایند.
