دیجیتالی شدن اقتصاد و توسعه فن‌آوری‌های مالی، تقاضای عمومی برای روش‌های جدید پرداخت ایجاد کرده است. همچنین روندهای جاری رمزارزها، بر این تقاضا افزوده است و پروژه‌های نظیر لیبرا و تون، بحران حاکمیت پولی را برای دولت‌ها و به‌خصوص بانک‌های مرکزی ایجاد کرده‌اند.
در پاسخ به تحولات مذکور در فضای پولی، نهادهای حاکمیت پولی در تلاش برای انتشار پول دیجیتال بانک مرکزی، یا ارز دیجیتال ملی هستند. در یک تقسیم‌بندی کلی، ارز دیجیتال به دو گونه ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC)[1]نظیر یوآن دیجیتال و ارز دیجیتال بخش خصوصی (PSDC)[2] نظیر بیت کوین، تار، اتر و... تقسیم می‌شود. CBDC نوعی پول دیجیتال است که توسط مقامات رسمی (دولت‌ها، بانک‌های مرکزی) منتشر می‌گردد؛ این ویژگی، آن‌ها را از ارزهای به‌اصطلاح رمزنگاری‌شده و خصوصی که تحت چنین کنترل رسمی نیستند، متمایز می‌کند. به بیان ساده‌تر، CBDC همان پول نقد صادرشده توسط بانک مرکزی با تمام خصوصیات آن است كه در قالب پول دیجیتال که در داخل یک کیف پول دیجیتال صادر و پشتیبانی می‌شود. از این رو، این ارزها کاملاً تحت نظارت دولت هستند.
امروزه، بانک‌های مرکزی دو نوع پول منتشر می‌کنند. پول در شکل امروزین آن، دو مصداق بارز دارد: 1. اسکناس و مسکوک فیزیکی و 2. سپرده‌های الکترونیکی بانک‌های تجاری. پول نقد فیزیکی به طور گسترده در دسترس است و قابلیت‌هایی نظیر پرداخت همتا‌به‌همتا، ناشناس بودن و... دارد. در مقابل، سپرده‌های الکترونیکی معمولاً تنها برای مؤسسات مالی واجد شرایط، قابل‌دسترسی است. CBDC نوع جدیدی از پول بانک مرکزی است.
بانک مرکزی منتشر کننده یک CBDC، نهاد ناظر آن پول نیز خواهد بود و هر واحد ارز دیجیتال بانک مرکزی، معادل دیجیتالی برای یک اسکناس نقد است. CBDCs می‌تواند به یک کل پولی ((M0+ جدید در ادبیات اقتصادی تبدیل شود، و در کنار اسکناس و مسکوک فیزیکی (قابل‌دسترسی برای عموم) و ذخایر بانک مرکزی (قابل‌دسترسی برای مؤسسات مالی) پول بانک مرکزی (عموم و موسسات مالی) باشد.
اما سؤال مهم این است که با وجود اینکه در اقتصادی مانند اقتصاد ایران، سهم پول نقد، سال‌ها کمتر از 5 درصد است و مردم عمدتاً از حساب‌های بانکی استفاده می‌کنند، آیا این پول را نمی‌توان «دیجیتال» نامید؟ با اینکه سپرده‌هایی بانک‌های تجاری به شکل دیجیتال هستند و می‌توانند با استفاده از کارت‌های اعتباری و برنامه‌های پرداخت تلفن همراه به صورت الکترونیکی جابجا شوند اما نمی‌توان آن‌ها را پول دیجیتال نامید. این شکل از پول، تحت مسئولیت بانک‌های خصوصی است و به یک حساب بانکی متصل می‌باشد و در هر تراکنش آن حداقل یک واسطه بانکی در آن نقش دارد؛ حال‌آنکه CBDC زیر نظر دولت و حاکمیت پولی می‌باشد (مانند پول نقد)، به این معنی که بانک مرکزی باید از آن پشتیبانی کند و مزایای پول نقد نظیر پرداخت همتا‌به‌همتا و بدون واسط و یا ناشناس بودن و حریم خصوصی را هم دربر گیرد. پول دیجیتال بانک مرکزی نه‌تنها زیرساخت‌های پرداخت مطمئن و کارآمد را فراهم می‌آورد، بلکه نوآوری دیجیتالی را نیز تقویت می‌کند.
برای فهم بهتر از این مفهوم و شناخت تفاوت‌های آن با دیگر انواع پول، مدلی در ادبیات بانکی تحت عنوان مدل «گل‌پول»[3] در حال توسعه است که در ادامه برای شفاف‌تر شدن مسئله، به شرح آن می‌پردازیم.
رویکرد گل پول، سعی در تقسیم‌بندی شفاف حوزه پولی و ارزی با چهار شاخص به شرح زیر را دارد:
· همتا‌به‌همتا بودن[4]: این مفهوم اشاره به این موضوع دارد که مالک دارایی، به صورت فردبه‌فرد و بدون حضور واسط می‌تواند از دارایی خود در پرداخت و سرمایه‌گذاری استفاده کند. بدین‌صورت که کاربران به طور مستقیم بدون اینکه شخص ثالثی را واسطه قرار دهند، با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند. درنتیجه، خریداران و فروشندگان می‌توانند به طور مستقیم به‌وسیله این ویژگی به یکدیگر متصل شوند؛ نظیر پول نقد، بیت‌کوین و... .
· دسترسی گسترده[5]: این مفهوم به میزان و دامنه دسترسی اشاره دارد و در دسترس عموم بودن و یا به صورت محدود در دسترس جامعه‌ای مشخص بودن پول را بررسی می‌کند. به‌عنوان‌مثال، پول نقد از دسترسی گسترده‌ای برخوردار است؛ در مقابل ذخایر بانک مرکزی که فقط در اختیار بانک‌ها و مؤسسات تجاری می‌باشد.
· دیجیتالی بودن: سپرده‌های بانکی برخلاف پول‌های سنتی متعارف مانند طلا و نقره، ماهیت فیزیکی ندارند و تنها در بستر و محیط مجازی و دیجیتالی معنا پیدا می‌یابند. این معیار به شکل پول اشاره دارد؛ به عبارت بهتر، اینکه شکل پول در قالب الکترونیکی باشد و یا اینکه به صورت فیزیکی منتشر شود. در خصوص رمزارزها واضح است که این پول به شکل دیجیتال می‌باشد.
· صادرشده توسط بانک مرکزی: به طورمعمول در نظام‌های اقتصادی، بانک مرکزی به عنوان عامل منتشرکننده پول شناخته می‌شود. با ظهور رمزارزها این مسئله از انحصار بانک‌های مرکزی خارج شده است. چگونگی انتشار پول یکی از معیارهای بانک تسویۀ بین‌المللی است. به‌عنوان‌مثال، می‌توان به یوآن دیجیتال که توسط بانک مرکزی چین ایجاد شده‌است، اشاره کرد. از سوی دیگر، رمزارزی مانند بیت‌کوین به‌عنوان اولین رمزارز متن باز و همتا‌به‌همتا توسط اشخاص یا گروهی از برنامه‌نویسان ناشناس مستقل با عنوان ساتوشی ناکاموتو در سال ۲۰۰9 میلادی ایجاد و منتشر شد و هیچ نهاد رسمی در انتشار آن نقش نداشت. بنابراین در این معیار، ماهیت انتشاردهنده پول مورد بررسی قرار می‌گیرد.
ارزهای دیجیتال بانک مرکزی، واکنشی در برابر محبوبیت روزافزون ارزهای دیجیتالی هستند که در محدوده نظارت نهادهای ناظر قرار نمی‌گیرند. در نتیجه CBDCها تلاش دارند در زمینه سهولت و امنیت، از رمزارزها پیشی بگیرند و از مزایای آن‌ها، از جمله کاهش هزینه‌های تراکنش‌های داخلی و بین‌المللی، شفافیت و… بهره‌مند شوند.
[4] Peer-to-Peer
[5] Widely Accessible
[3] The money flower
[1] Central Bank Digital Currency
[2] Private Sector Digital Currency
