پول دیجیتال می‌تواند پرداخت‌ها را سریع‌تر، آسان‌تر و ایمن‌تر انجام دهد. توسعه پرداخت‌های دیجیتال و امکان دسترسی برابر به یک پول دیجیتال برای همه کارگزاران اقتصادی، هزینه خدمات پرداخت و حواله‌ها را کاهش داده و باعث رقابت بیشتر بین مؤسسات مالی می‌شود. این امر، حرکت به سمت نوآوری‌ها و ابتکارت بیشتر را در میان تأمین‌کنندگان پرداخت و فعالان دیگر، تحریک و از توسعه اقتصاد دیجیتال پشتیبانی می‌کند. درعین‌حال، کاهش وابستگی کاربران به ارائه‌دهندگان منفرد، به افزایش ثبات سیستم مالی کمک می‌نماید.
در ادبیات پولی بانکی، CBDC را با پول نقد و سپرده‌های بانکی مقایسه می‌کنند البته در ابعادی نظیر پشتوانهو سازوکار انتشار بیشتر به پول نقد شباهت دارد لکند دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که این شکل از پول را در مقایسه با دیگر اشکال پول، ممتاز می‌کند. در جدول زیر به بخشی از این ویژگی‌ها اشاره شده است:
بر اساس مطالعات انجام‌شده در این حوزه، چهارچوبی از ویژگی‌ها توسط BIS و با همکاری بانک‌های مرکزی کانادا، اروپا، ژاپن، سوئیس، سوئد، انگلستان و فدرال رزرو در اکتبر 2020 منتشرشده که نظرگاه این نهادهای مالی به ویژگی‌های CBDC را در سه سطح ابزار، زیرساخت و چارچوب نهادی روشن می‌سازد (BIS, 2020):
اما ویژگی‌هایی نیز در سطح سیستم لازم است که به آن‌ها توجه شود :
در نهايت لازم است ملاحظاتی در سطح نهادی توسعه این نوع پول لحاظ گردد كه عبارت‌اند از:
تقسیم‌بندی‌های مختلفی برای CBDC ها صورت گرفته است؛ به طور کلی دو نوع عمده از CBDC ها قابل شناسایی است که در سراسر جهان مورد بررسی قرار می‌گیرد:
· نوع خرد[1]: این نوع ارز برای عموم شهروندان و در جهت تسهیل پرداخت‌های خرد، انتقال پول برای دوستان و خانواده و برای دریافت کمک‌ها و کارانه‌های دولت استفاده می‌شود.
· نوع کلان[2]: این نوع ارز توسط مؤسسات مالی برای خرید و فروش دارایی‌های مالی و انجام پرداخت‌های بین‌بانکی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بانک‌های مرکزی مختلف بر روی توسعه نوعی از CBDC ها تمرکز دارند. به‌عنوان نمونه مشاهده می‌شود که بانک‌های مرکزی کانادا، سنگاپور، آفریقا، تایلند، هنگ‌کنگ، ژاپن، اتحادیه اروپا، امارات و عربستان بر روی CBDC های کلان تمرکز دارند و در مقابل بانک‌های مرکزی چین، سوئد، باهاما، انگلستان، اوکراین، سوئیس بر روی توسعه CBDC های خرد فعالیت می‌کنند.
در یک تقسیم‌بندی کلی دیگر، به دو نوع از CBDC ها می‌توان اشاره داشت:
· الف. حساب پایه[3]: در این نوع، حساب‌ها و دفاترکل در بانک مرکزی نگهداری و انتقال پول مستقیماً از طریق بانک مرکزی انجام می‌شود. هنگامی‌که اجماع از طریق دفتر مرکزی تأیید شد، معامله بین این حساب‌ها قابل انجام خواهد بود.
ب. توکن پایه[4]: در این نوع ازCBDC ها، بانک مرکزی برای عموم شهروندان توکن دیجیتالی صادر می‌کند. انتقال پول دیجیتال در این شیوه، مانند معاملات نقد عمل می‌کند. این نوع CBDC می‌تواند تسویه حساب فوری و ناشناس (بنابر یک سیستم غیرمتمرکز) را فراهم کند.
علاوه بر سرعت بالا، هزینه‌های پایین، شفافیت و امنیت در پرداخت، در ادبیات پولی بانکی امروز، دلایل دیگری نیز برای لزوم حرکت به سمت CBDC ها مورد توجه است که در ادامه به برخی از این دلایل اشاره می‌شود:
در برخی از مناطق دسترسی به پول نقد دشوار است. برخی از بانک‌های مرکزی، ایجاد دسترسی عمومی به پول را یک تعهد می‌دانند و این دسترسی برای اعتمادزایی نسبت به یک ارز حائز اهمیت است. CBDC می‌تواند مانند یک اسکناس دیجیتال عمل کند و در این مناطق این تعهد را انجام دهد.
استفاده روزافزون از واحدهای پولی خصوصی، نظیر بیت‌کوین و اتر ... و یا گسترده شدن دسترسی به یک واحد پولی دیجیتال خارجی، نظیر یوآن دیجیتال و دلار دیجیتال می‌تواند زمینه‌ساز جایگزینی پول‌های ملی را رقم زده و اقتصاد ملی کشورها را یوآنیزه و دلاریزه کند. در نتیجه، ممکن است بانک‌های مرکزی به‌تدریج کنترل امور پولی را از دست دهند. بانک‌های مرکزی می‌توانند با انتشار CBDC های کارآمد و آسان، خطر تسلط واحدهای پولی دیگر را کاهش دهند. بانک‌های مرکزی در حال تلاش برای نوسازی زیرساخت‌های پرداخت عمده‌فروشی و خرده‌فروشی موجود هستند تا خدمات بهتری را به مردم ارائه دهند و آن‌ها را از استفاده از روش‌های پرداخت جایگزین (نظیر تتر و لیبرا) منصرف کنند (BIS, 2020).
در صورت توقف عملکرد شبکه‌های پرداخت الکترونیک سنتی، وجه نقد به‌عنوان روش پرداخت پشتیبان به سیستم‌های الکترونیکی عمل می‌کند؛ با این وجود و با توجه به کاهش استفاده از پول نقد در اکثر کشورها، استفاده از این امکان برای اکثر کشورها با چالش جدی روبرو است. همچنین سیستم‌های پرداخت متمرکز به طور بالقوه با خطر نقطه واحد شکست (Single point of failure) مواجه هستند.
یک سیستم CBDC می‌تواند به‌عنوان یک روش پرداخت اضافی عمل کند و انعطاف‌پذیری عملیاتی را بهبود بخشد. همچنین این ابزار می‌تواند مقاومت و تاب‌آوری سیستم پرداخت را در برابر حملات سایبری، شکست‌های عملیاتی و خطاهای سخت‌افزاری افزایش دهد (در مقایسه با پردازش و ذخیره‌سازی داده‌ها به طور متمرکز که مقاومت کمتری در برابر حملات از خود نشان می‌دهند). همچنین در مقایسه با پول نقد، یک سیستم CBDC ممکن است وسیله بهتری برای توزیع و استفاده از پول در مکان‌های دور (از نظر جغرافیایی) یا در هنگام بلایای طبیعی فراهم کند. با این حال، باید قابلیت‌های آفلاین قابل‌توجهی نیز برای سیستم CBDC و الزامات آن (به‌عنوان‌مثال در دسترس بودن برق برای دستگاه‌های تلفن همراه) ایجاد شود.
تعمیق دیجیتالی شدن می‌تواند بخش‌هایی از جامعه که از خدمات بانکی محروم هستند را زير چتر خدمات مالي قرار دهد و عامل ایجاد انگیزه برای مشارکت افراد محروم در استفاده از خدمات مالی در بخش بانکداری باشد. موانع بالقوه نظیر اعتماد، سواد دیجیتال، دسترسی به فناوری اطلاعات و نگرانی‌هایی مربوط به حریم خصوصی داده‌ها، باعث ایجاد شکاف دیجیتالی در برخی از جوامع شده است. برای بانک‌های مرکزی در بسیاری از اقتصادهای نوظهور نظیر آفریقا، انگیزه اصلی تحقیق در مورد CBDC ها، تلقی از آن به‌عنوان فرصتی برای بهبود شمول مالی است (Boar et al., 2020).
· ظرفیت فراهم‌سازی محیطی امن برای پس‌انداز سپرده‌گذاران خرد (برای مثال داشتن حساب در بانک مرکزی) با ریسک کمتر یا خطر از دست دادن سرمایه در مقایسه با سپرده‌گذاری در بانک‌های تجاری؛
· ظرفیت بهبود فرآیندهای احراز هویت - ضدپولشویی و کاهش فرار مالیاتی، فساد و فعالیت‌های غیرقانونی؛
· ظرفیت کاهش اصطکاک و هزینه‌های مرتبط با ذخیره‌سازی، انتقال و مدیریت پول نقد در سیستم بانکداری؛
· ظرفیت به چالش کشیدن قدرت انحصاری بانک‌های تجاری در زمینه سپرده‌های خرد که می‌تواند به عنوان اهرم فشاری برای این بانک‌ها تلقی شود که از این طریق بانک‌ها نرخ بهره سپرده‌گذاران را افزایش و خدمات مالی بیش‌تری به آن‌ها ارائه کنند. همچنین این موضوع می‌تواند یک ریسک برای ثبات سیستم مالی محسوب شود .
سهولت استفاده،کم‌هزینه بودن، قابلیت تبدیل، تسویه فوری، در دسترس بودن مداوم، امنیت بالا و انعطاف‌پذیری به‌عنوان مزایای انتشارCBDC در گزارش‌های بانک‌های مرکزی و ادبیات علمی ذکر شده است. همچنین در عین بررسی مزایای انتشارCBDC ، باید ریسک‌هایی را که به طور بالقوه می‌توانند با صدور آن ایجاد شود، بررسی گردد. به طورکلی همکاری مشترک بانک‌های مرکزی با نهادهای مالی بین‌المللی می‌تواند پاسخ به این چالش‌ها را با سرعت بیش‌تری به نتیجه برساند؛ بدیهی است این مهم برای کشور ما از طریق همکاری با نهادهای پولی و مالی دوست و مشترک‌المنافع قابل‌دستیابی است.
تغییرات گسترده در حوزه پولی، پرداخت‌ها و تحولات فناوری در حال به چالش کشیدن توانایی بانک‌های مرکزی برای انجام مسئولیت‌های خود در حفظ حاکمیت پولی، ثبات فضای مالی و تنظیم سیاست‌های عمومی هستند. درعین‌حال پیشرفتهای یادشده، فرصت‌های جدیدی برای پیشرفت و توسعه ابزارهای پولی و زیرساختی ایجاد کرده است. لذا شناخت چالش‌ها و ریسک‌های فناوری‌های نوظهور باعث می‌شود تصمیم‌های درست در زمان مقتضی اتخاذ گردد.
برای پاسخ به هر یک از چالش‌ها باید بسیار اندیشید و در طراحی جزئیات، دقت کافی به کار بست. به‌عنوان‌مثال برای پاسخ به تغییر نسبت کل‌های پولی، یکی از گزینه‌های قابل بررسی این است که آستانه‌ای برای نگهداری پول دیجیتال تعریف شود. تصمیم بانک مرکزی برای شروع انتشار CBDC مستلزم ارزیابی دقیق از فرصت‌ها و چالش‌های این حوزه است. بهترین طراحی در وضعیتی خواهد بود که CBDC بتواند از اهداف سیاست‌های عمومی بانک مرکزی پشتیبانی کرده و در کنار آن فرصت‌هایی نظیر کاهش فعالیت‌های غیرقانونی، تسهیل نقل و انتقالات مالی یا امکان تحقق «پول قابل برنامه‌ریزی» را فراهم کند.
نوع و مدل طراحی و تصویب CBDC، ممکن است اثرات گسترده‌ای در ساختار بازار به وجود آورد. در صورت بی‌توجهی به نقش بانک‌های تجاری، امکان ایجاد بی‌ثباتی مالی وجود دارد. به طورکلی، اگر بانک‌های تجاری به مرور زمان دچار از دست دادن سپرده‌های خود و تبدیل آن به CBDC شوند، با مشکلات ترازنامه‌ای مواجه خواهند شد. به‌عنوان مثال، سپرده‌گذاران ممکن است سپرده‌های خود در بانک‌های تجاری را به بدهی‌های بانک مرکزی که ریسک کمتری دارند، تبدیل کنند. این امر ممکن است منجر به اختلال در بخش بانکی شود و در نتیجه، می‌تواند سهم تأمین اعتبار بانکی را در اقتصاد کاهش دهد. حال اگر در مقطع بروز بحران‌های مالی، سپرده‌های بانکی به‌سرعت برداشت و به پول دیجیتال تبدیل شود، چه باید کرد؟ این سؤالی است که در طراحی پول CBDC باید به آن توجه کرد.
تقلب و خطر سایبری یک چالش جدی برای CBDC است. پول نقد دارای ویژگی‌های پیشرفته ضد جعل و تقلب است و در این نوع پول به‌ندرت جعل گسترده رخ می‌دهد اما CBDC در مقایسه با پول نقد، دچار آسیب‌پذیری بیش‌تری در برابر ریسک‌های امنیت سایبری است. یک حمله سایبری موفق به یک سیستم CBDC، می‌تواند به‌سرعت منافع تعداد قابل‌توجهی از کاربران و اعتماد آن‌ها به سیستم را تهدید کند.
[1] Retail CBDC or R-CBDC
[2] Wholesale CBDC or W-CBDC
[3] Account-based CBDC
[4] Token-based CBDC
