به برخی از دست سازه های بشری که با توجه به معیار های خاصی ساخته می شود، صنایع دستی گفته می شود و انسان برای ساختن اینگونه ابزار ها باید تجربه و مهارت زیادی داشته باشد؛ اولین صنایع دستی در زمان یکجا نشینی بشر توسط افرادی ساخته شد که با کمبود ابزار آلات و وسایل اولیه مواجه شدند و آنها ذهن خویش را بکار گرفته و به ساخت لوازم مورد نیاز خویش پرداختند. با پیشرفت تکنولوژی بشر و گسترش شهرها و روستاها، صنایع دستی نیز بوی پیشرفت را احساس نمود و تنوع این صنایع نیز افزایش یافت.
از ابتدایی ترین لوازمی که آدمی برای ساخت لوازم و برطرف کردن نیاز خود بکار برد خاک بود در نتیجه چرخ سفالگری را ساخت و از آن استفاده های زیادی نمود که هنوز هم هنر سفالگری در میان شهرها و افراد مختلف وجود دارد.
در تاریخ بشریت کشور ایران یکی از درخشان ترین کشورها در ساخت صنایع دستی بوده و هست و همچنین داشتن اقلیم های متفاوت این کشور باعث شده تا این صنایع تنوع بیشتری داشته باشد، در این میان شهرستان تربت جام نیز به نوبه خود یکی از شهر هایی به شمار می رود که صنایع دستی متنوع آن باعث شده که از جای جای سرزمین ایران و جهان طرفدار داشته باشد.هنر های دستی و سنتی شهر تربت جام شامل موارد ذیل می باشد:
معرق، فرت بافی، دوخت های تزئینی و سنتی، گلیم بافی، ساخت ساز های سنتی، سفالگری، کرباس بافی، جوال بافی
ایجاد نقش و نگار بر روی چوب با دقتی کامل اولین شاخص مهم در هنر معرق کاری می باشد، این هنر یکی از قدیمی ترین هنر هایی که از دیرباز در میان ایرانیان وجود داشته و هنوز هم افراد زیاد بواسطه این هنر و همچنین خلاقیتی که دارند، تابلو های بی نظیری می سازند و روز به روز بر قدمت این هنر افزوده می شود.
بسیاری از تابلو های معرق کاری توسط بانوانی که در مهمانشهر تربت جام ساکن هستند، ساخته می شود و این نشان دهنده استعداد و ذوق و سلیقه آنان می باشد که با پشتکار تمام به ساخت چنین تابلوهایی با ظرافت خاصی می پردازند.
فرت نام پارچه دست بافی است که از نخ پنبه تهیه می شود. فرت بافی در تربت جام ریشه چند صد ساله دارد که یکی از مشاغل خانگی بویژه برای زنان و ایجاد اشتغال برای آنان به شمار می رود.
می توان هنر فرت بافی را تلفیقی از هنر گلیم بافی و صنایع نساجی به حساب آورد. از روستاهای مهم تربت جام که از دیرباز در این هنر بیش از پیش می درخشد روستای زیبای بزد است که بعنوان یکی از مراکز مهم تولید محصولات فرت بافی شناخته می شود و قدمت هنر فرت بافی در روستای بزد به ۱۵۰ سال می رسد؛ اما متاسفانه این هنر در تربت جام بویژه روستای بزد به دلیل هزینه بالای مواد اولیه و درآمد کم و زحمت زیادی که دارد، کم کم رو به فراموشی است.
به دوخت های تزئینی و سنتی هنر رودوزی یا روکاری و سوزن دوزی نیز می گویند و به هنری اطلاق می شود که هنرمند بواسطه تکنیک های خاص و همچنین دوخت های مخصوص بر روی پارچه های بدون نقش و حتی پارچه های نقش دار انجام می دهد و این کار نیازمند دقت و مهارت زیادی است و با قیمتی مناسب در اختیار همگان قرار می گیرد؛ ناگفته نماند که شهرستان تربت جام از این هنر بی نصیب نبوده و هنرمندان تربت جامی با ذوق و سلیقه خود و مهارت والایی که در این کار دارند به ایجاد اشتغال پرداخته اند.
گلیم یکی از انواع فرشینه است و تار و پودی که در گلیم با فته می شود جنسش بیشتر از پشم و پنبه و حتی پشم و موی بز می باشد، این نخ های تار و پود بدین شکل بافته می شود که یکی در میان از زیر و روی یکدیگر می گذرند. تاریخچه این فرشینه به دوران اولیه بشر بر می گردد چرا که قدمت بافندگی در تاریخ تقریبا به شش هزار سال پیش از میلاد بر می گردد که نشان دهنده ریسندگی و تبدیل الیاف به نخ است.
نخستین نشانه های وجود پارچه در ایران تقریبا به چهر هزار سال پیش از میلاد بر می گردد. در تربت جام نیز این هنر از دیرباز در میان مردم با پشتکار فراوان وجود داشته است و بیشتر درنواحی مرزی این شهر یعنی صالح آباد و روستاهای آن مثل یکه توت و کلاته بزرگ د همت آباد به هنر گلیم بافی پرداخته اند.
یکی از ساز های سنتی دو تار است که یکی از مهم ترین و کهن ترین ابزار های موسیقی ایرانی محسوب می شود که قدمت چند هزار ساله دارد و از قدیم تا به امروز این ساز نسل به نسل گشته و همواره نواخته می شود و افراد زیادی را به خود مجذوب می کند، این ساز توسط هنرمندان تربت جامی ساخته میشود و همانگونه که قبلا بیان داشتیم اگر سازنده این ساز از مهارت والایی برخوردار باشد می تواند طی یک هفته آن را بسازد و در اختیار نوازنده و مشتری قرار دهد؛ در نتیجه این هنر نیز یکی از راه های اشتغال زایی و کسب درآمد به شمار می رود.
همانگونه که بیان داشتیم بشر از خاک برای رفع نیاز های خود استفاده نمود و خاک اولین مواد لازم جهت ساخت سفال های مختلف می باشد و باگذشت زمان و پیشرفت و گسترش شهر ها و روستاها، هنر سفالگری نیز دستخوش تغییر و تحول و پیشرفت گردید اما امروزه توجه آنچنانی که باید به این هنر شود متاسفانه نشده و رو به فراموشی است. در میان خراسان تربت جام از جمله شهر هایی است که همواره از این هنر استفاده می کند و از آن جهت کسب درآمد نیز بهره می گیرد.
کرباس جامه سپید پنبه ای را گویند. کرباسبافی یا کار بافی یکی از قدیمی ترین شیوه های بافت در صنعت نساجی است , تاریخ نساجی در ایران به آغاز عصر نوسنگی می رسد. در حفری هایی که در غاری نزدیک به دریاچه خزر , به عمل آمده قطعات پارچه بافته شده از پشم گوسفند و موی بز به دست امده که مربوط به ۶۵۰۰ ق . م است.
اندازه بزرگتر خورجین که معمولا هر کدامش ۷۰ سانتی متر مربع است برای بارکشی اسب و الاغ و سایز بزرگ آن هم برای بارکشی شتر بوده که به آن «جوال» می گویند. جوال هم مانندخورجین همواره در یک جفت بافته می شد ولی دو لنگه آن الزاما متصل به یکدیگر نیست و غالبا از هم جدا هستند. لرها و بختیاری ها جوال را با آستر گلیمی یکپارچه می بافند.
امروزه بسیاری از هنرهای دستی سنتی به دست فراموشی سچرده شده اند. وظیفه ما این است که در حفظ و نگهداری این هویت های ملی بکوشیم.
