گلیم نوعی فرش بدون پرز است که با درگیری تاروپود به یکدیگر ایجاد میشود . معمولا تار آن پنبه و پشم وگاهی نخ ابریشم و پود آن از نخهای پشمی و کرک و ابریشم به صورت رنگی استفاده می شود . این فرش در زبان فارسی نامهای مختلفی دارد. گلیم در افغانستان - گیلیم در اوکراین -بداس در قفقاز - لیاط در سوریه و لبنان - چیلیم در رومانی و همچنین کیلیم در ترکیه و لهستان و مجارستان و عربستان از جمله نامهای متفاوت أن است .
تاريخچة گلیم بافي
انسان از زمان های كهن از پوست حیواناتی كه شكار مي كرده به منظور پوشش و محافظ بدن در مقابل تغييرات جوي و نیز به عنوان زیر انداز استفاده مي كرده و به تدریج با رواج دامداری و ریسیدن پشم، بافتن در ميان قبایل ابتدائی رواج یافت و جزو اولین هنرها و صنایع قبیله ای به شمار آمد.
?
هر چند به روشنی مشخص نیست كه نخستین بار در کجا و توسط چه قوم و قبیله ای بافت پارچه های اوليه كه همزمان با شروع بافت گلیم بوده صورت گرفته اما بر اساس کاوش های باستان شناسي شواهدی از بافندگي در ميان ساکنان فلات ایران و سرزمین های همجوار به دست آمده.از جمله در غارهاي جنوب شرقی درياي مازندران ( غار کمربند و هوتو در نزديكي بهشهر ) آثاری پیدا شده كه پرورش گوسفند و بز و ریسیدن پشم و موی آنها را به دست مردمان این منطقه در 8000 سال پیش به اثبات مي رساند.
همچنین تکه پارچه ای 8000 ساله بافته از موی بز در کرانه های درياي مازندران و پارچة كتاني 6000 ساله اي هم از شوش به دست آمد.
با همة این ارزیابی ها نمي توان تاریخ دقیق براي گلیم ارائه كرد. قديمي ترين فرش كشف شده دنيا به نام پازيريك متعلق به 350-500 ق م مي باشد.
گليم بافي مقدمه اي براي بافت فرش بوده است. تاريخ آغاز قالي بافي را به 1500-2000 ق م تخمين زده اند مي توان گفت تاريخ آغاز گليم بافي حدود 3000 تا 5000 ق م بوده است.
دستگاه هاي بافت گليم
به طور كلي دستگاه هاي بافت چهار نوع مي باشند:
???
الف- گليم ساده باف
دستگاه گليم ساده باف از يك كجو و چوب كمكي تشكيل شده و گليم به طور يكنواخت روي آن بافته مي شود.پشت و روي اين نوع گليم يكسان بوده و هر دو روي آن قابل استفاده است.
ب-گليم چرخي باف
دستگاه گليم چرخي باف داراي چهار كجو است. هر كجو به وسيلة كمان هايي جا به جا مي شود.در اين نوع بافت پود از لا به لاي تمام تارها رد مي شود . بافت به صورت يكساني پيش مي رود.در پشت گليم پودهاي اضافي روي هم قرار مي گيرند و به اين علت حاصل كار، گليمي محكم و ضخيم با پشت و روي متفاوت خواهد بود كه فقط يك روي آن قابل استفاده است
ج- جاجيم باف
دستگاه بافت جاجيم داراي چهار كجو و چند كمان است. تفاوت اساسي بين جاجيم و ساير انواع گليم، رنگي بودن تارهاي آن است كه مثل پود در ظهور نقش ها مؤثرند.پشت و روي جاجيم همانند گليم ساده بافت يكسان است.
د- گليم سوزني ( سوماك )
دستگاه گليم سوزني داراي يك كجو است و به طور كلي از نظر ظاهر به دستگاه بافت گليم ساده شباهت دارد.در اين بافت پودهاي اضافي در پشت گليم به صورت آزاد باقي مي ماند.بافت اين نوع گليم در ميان عشاير بسيار معمول است . اغلب براي تزئین مورد استفاده قرار مي گيرد.
قبل از خرید صنایع دستی گلیم دستباف بهتر است با انواع بافت آن آشنا باشید.
انواع بافت هاي گليمي ايران
?
شيريكي پيچ ( شيركي پيچ ):
شيريكي پيچ نامي است كه بافندگان عشاير و روستايي كرمان به آن داده اند.ظاهري شبيه قالي دارد و همانند قالي با گره بافته مي شود و بر خلاف ديگر انواع گليم كه پود باعث تكميل و نماياندن نقوش آن مي شود، پود تنها باعث اتصال تارها به يكديگر و در پشت گوشت ( پرز ) گليم مخفي است و قابل رؤيت نيست.نقوش به وسيلة گره اي كه بر روي تار زده مي شود به وجود مي آيند.گره زدن در شيريكي پيچ دو نوع است. گره متن، كه با كمك آن نخ رنگي از روي دو تار مي گذرد و به پشت برگردانده مي شود و از زير رشتة اصلي رويي عبور و ايجاد گره مي كند.دومين گره، گرة آبدوزي است.در اين گره، پود رنگي دو بار روي دو تار قرار مي گيرد و خط پهن تري ايجاد مي كند.پس از اتمام عمليات گره زني در هر رديف پود گذاري انجام و بين پود و گره ها درگيري ايجاد مي شود.اين عمل به وسيلة شانه يا دفتين صورت مي گيرد.
نقوش شيريكي پيچ از محدودة هندسي بالاتر مي رود و گاه توازن و هماهنگي را از تركيب نقوش غير متقارن به دست مي آورد. نقش بوته جقه در ميان نقوش شيريكي پيچ ديده مي شود كه دو گل گرد در ميان آنها تعبيه شده كه نسبت به يكديگر متقارن اند.حاشيه ها اغلب زنجيره اي و مركب از يك شكل هندسي مكررند كه بين دو خط موازي قرار مي گيرند.اين حاشيه ها را حاشيه هاي چرخي مي نامند.گل متن كشميري است كه سراسر متن را با تكرار خود پر مي كند.نقوش ديگري كه در بافت اين محصول رواج دارند عبارتند از: قارا، گل شاه عباسي، گل كرماني و جفت گل. رنگ هاي انتخابي بافندگان شيريكي پيچ معمولاً رنگ هاي تيره است.يك نوع حاشية ديگر، حاشية وكيلي است كه در گل هاي گرد وسط دايره هاي كوچك درون گل معمولاً به رنگ قرمز و زمينة آن به رنگ سبز است.
وَرني:
ورني گليمي فرش نما است كه بدون نقشه و به شكل ذهني توسط زنان و دختران دشت مغان و عشاير حومة اهر، ارسباران و مشكين شهر ( در استان آذربايجان شرقي ) توليد مي شود.توليد ورني عموماً در نقاط قشلاقي انجام مي گيرد و نقوشي كه بر روي آن نقش مي بندد نشانگر محيط زيست و انعكاس آن در اذهان زنان و دختران عشاير است.بيشتر نقوش از اشكال حيوانات و وحوش منطقه تأثير گرفته و نقوش عمدة حيوانات عبارتند از گوزن، آهو، گرگ، سگ گله، بوقلمون، مرغ و خروس، گربه، مار، عقاب، گوسفند، ببر، شتر، روباه، شغال، طاووس و پرندگان محل كه به صورت سادة هندسي بافته مي شوند.
?
رنگ هاي ورني، زمينه اي لاكي، سرمه اي، كرم، سفيد، پيازي و آبي روشن با نقوش حيوانات در وسط و حاشيه اي حداكثر به عرض 20 سانتي متر در طرفين دارند.
گليمچه:
نوع ديگري از گليم هاي ايراني است كه در بيجار و روستاهاي اطراف سنندج با استفاده از شيوة بافت و مواد اولية ديگر انواع گليم تهيه مي شود. تفاوت آن با گليم هاي معمولي كوچك بودن آن است و نقوش آن نيز متنوع تر از گليم است چنانچه گليم هاي كردستان اكثراً داراي اشكال ساده و نقوش آن بيشتر به صورت خطوط افقي است در حالي كه گليمچه هاي كردستان غالباً داراي نقوش متنوع هستند.
در روستاهايي از بخش هاي ساري نوعي گليمچه با تار پنبه اي و پود پشمي در ابعاد 70 × 110 سانتي متر بافته مي شود در سال هاي اخير متقاضيان زيادي دارد ( گليمچة متكازين ).
?
زيلو:
در اغلب مناطق روستايي با نخ پنبه اي بافته مي شود و بيشتر به عنوان زيرانداز تابستاني مورد استفاده قرار مي گيرد.در بيشتر نقاط، زيلو با دستگاه هاي بافندگي بافته مي شود، ولي در مناطق روستايي شهرهاي تهران ، ساوه، كاشان و يزد به شيوة بافت گليم بافته مي شود.ظاهري زمخت دارد و از نظر تنوع رنگ و نقش قابل مقايسه با ديگر انواع گليم نيست. عمده ترين مادة اولية زيلو بافي را نخ پنبه اي تابيده شده تشكيل مي دهد و معمولاً 6 تا 8 نخ يك لا در كنار يكديگر قرار مي گيرند و تابيده مي شوند و به مصرف پود مي رسند.
?
پِلاس يا پالاس:
ظاهري شبيه گليم درشت بافت دارد و در برخي مناطق از جمله يزد توليد مي شود.تار و پود آن از پنبه است و در اندازة 250×350 سانتي متر بافته مي شود.
?
مَسنَد:
در روستاهاي بخش نمين شهرستان اردبيل نوعي گليم با ابعاد كوچك (100×150 سانتي متر ) بافته مي شود كه مسند نام دارد و سابقة بافت آن در اين محل به 50 سال مي رسد. مسند داراي طرح هاي محلي بوده و از ظرافت و زيبايي خاصي برخوردار است.
جُل:
در جل نقوش به صورت سوزن دوزي است كه پس از اتمام بافت زمينه اي ساده بر روي آن دوخته مي شود. اين نوع بافت ها از يك طرف قابل استفاده اند و پشت و رو دارند.جل براي پوشاندن چهار پايان عرق كرده استفاده مي شود.
سجاده:
فقط براي نمازگزاري بافته مي شود و نقشي نزديك به نقش محرابي قالي دارد و به دليل كوچكي و سبكي حجم آن نمازگزار مي تواند آن را با خود حمل كند.
چيق:
در بيشتر ايلها براي ديوار چادر با قسمت كردن چادرها به كار برده مي شود. چيق ها پشت و رو ندارند و از هر دو طرف همان زيبايي را دارند.نقوش خاص چيق ها به دليل واحد درشت بافت كه در چيق يك ني است همان نقوش سنتي گليم هاست كه بنا به روش بافت تغيير كرده است.
كوچه:
نوعي زير انداز به معني نمد سفيد يا خاكستري رنگ است كه براي پوشاندن ديوار چادرها از آن استفاده مي شود.
اِنسي:
قاليچة خاصي كه اثاثيه را با آن مي بندند.
?
مَفرش:
مفرش نيز براي بستن اسباب خانه از قبيل رخت خواب و ساير ضروريات زندگي و مسافرت مورد استفاده است و اكنون فقط در ايل هايي كه هنوز به زندگي كوچ نشيني خود ادامه مي دهند وجود دارد.
?
جَوال:
كيسه هاي بزرگ و (توبره) يا توربا است. اين كيسه ها را چادر نشينان به ديوار مي آويزند.جوال به نوعي انبار آذوقه است.
خورجين:
بافته هايي است كه چادر نشينان همراه خود دارند.
?
