صنایع دستی ایرانی اصیل ترین، مردمی ترین و کاربردی ترین هنر سرزمین ما به شمار می آید. همچنین صنایع دستی به عنوان کاربردی ترین هنر و نیز تولیدی فرهنگی معرفی شده است که توانسته به بهترین شکل ممکن فرهنگ اصیل ایرانی را در جهان منعکس نماید.
این صنایع معمولا در مناطق روستایی و عشایری و در محل سکونت صنعتگران تولید می شوند.نکته قابل توجه آنست که بیش از هفتاد درصد تولید کنندگان صنایع دستی ایران را زنان تشکیل می دهند.
تاریخچه ی صادرات صنایع دستی
عدم مشابهت و تنوع صنایع دستی ایران منجر شده تا کشورهای پیشرفته تمایل بسیار بالایی جهت خرید این صنایع از خود نشان دهند. هنرمندان ایرانی با بهره گیری از نمادهای اساطیری و تاریخی کشورمان و بازتاب آن در صنایع دستی، نقش بسیار تعیین کننده ای در جذب تقاضا جهت خرید این آثار داشته اند. برخی منابع عنوان نموده اند که صادرات صنایع دستی ایران در سال های اخیر حدود پانصد و پنجاه میلیون دلار (با احتساب صادرات فرش دستبافت) بوده است و ذکر شده است که بیشترین میزان این صادرات در سال 1373 بوده که حدود 7/1 میلیارد دلار عنوان شده است.
انواع بافت صنایع دستی ایران را انواع زیر اندازهای سنتی (گلیم، زیلو، گبه و قالی)، نساجی سنتی (پارچه های دست بافت، رنگ و رنگرزی، رودوزی های سنتی، چاپ های سنتی)، هنرهای مرتبط با چوب (خراطی چوب، کندهکاری چوب، منبت کاری، مشبک کاری، نازک کاری چوب، معرق روی چوب و .... )، هنرهای مرتبط با فلز(دواتگری، حکاکی، قلمزنی، ملیله کاری، مینا کاری و .... )، سفال و سرامیک (سفالینه های لعابدار و بدون لعاب و ..... )، شیشه گری و هنرهای مرتبط با شیشه (شیشه های دست ساز) و طراحی سنتی و نگارگری (طراحی نقوش سنتی، نگارگری، تذهیب، تشعیر، نقاشی قهوه خانه ای، نقاشی گل و مرغ، نقاشی پشت شیشه ) تشکیل می دهند که در این مبحث به مهمترین آنها از حیث صادرات اشاره می کنیم.
از بین موارد مذکور می توان عنوان نمود که «زیورآلات سنتی»، «شیشه»، «سفال و سرامیک»، «زیر انداز های سنتی»، «چوب» و «مس» را می توانیم از پرطرفدارترین صنایع دستی صادراتی ایران بنامیم. کشورهایی نظیر امارات متحده عربی، عراق، ترکیه، افغانستان و .... از جمله کشورهای طرفدار اینگونه صنایع دستی می باشند.
مهمترین زیر اندازهای سنتی ایران مشتمل است بر حصیرِ زیرانداز، نمد زیرانداز، پلاس و انواع گلیم، گبه، زیلو، قالی و جاجیم.
حصیر یکی از پر پیشینه ترین زیراندازها بوده و امروزه با بهره گیری از انواع الیاف سلولزی و برگ برخی گیاهان زیر انداز حصیری بافته می شود. در مجموعه زیر اندازهای سنتی ایران طبعا بافته های داری همچون پلاس، گلیم ساده (دورو)، گلیم سوماک (یک رو)، گلیم یک رو ولی غیر سوماک، گبه، زیلو و نهایتا نفیس ترین آن یعنی قالی جایگاه ویژه ای دارد. گلیم های معمولا تماما از نخ پشمی و ذهنی باف بوده و حدودا به 7000 قبل از میلاد تعلق دارند. برخی صاحب نظران معتقدند که گلیم پدر صنعت نساجی ایران به شمار می آید.
پلاس گلیمی درشت باف، تمام پشمی با مواد اولیه ای ضخیم تر از دیگر گلیم ها می باشد. به صورت ذهنی باف، بافته می شود و نقشه ای ندارد. پلاس با عبور نخ های پشمی رنگین به عنوان پود از لابه لای نخ های تار یا چله و به روش «پود گذاری» بافته می شود و برای استحکام بافت و قطعی کردندرگیری تار و پود از شانه و دفتین استفاده می شود و با زدن ضربات لازم، درگیری نهایی و در واقع یک ردیف یا یک رج بافته می شود. گلیم ساده، بدون تردید زیبا ترین و متنوع ترین گلیم ها به شمار می آید و در مناطق روستایی و عشایری ایران بافته می شود. گلیم سوماک یا یک رو، دارای تار و پودی پیچیده است که یکی از ضخیم ترین گلیم ها به شمار می آید. از سوماک های مشهور ایرانی می توانیم به « سوماک ورنی » در مناطق روستایی و عشایری استان های آذربایجان شرقی و اردبیل اشاره کنیم.
زیلو نیز زیر اندازی قدیمی است که دارای حدود پانصد تا هفتصد سال پیشینه می باشد. خاستگاه آن مناطق کویری بوده و با اقلیم یزد و کاشان سازگار است. این نوع دست بافته بیشتر در مراکز مذهبی و منازل کویری مورد استفاده بوده است. زیلوها تنها زیر انداز هایی هستند که هم تار و هم پودشان از نخ پنبه ای انتخاب می شود و به صورت ذهنی باف و استفاده از طرح های هندسی بافته می شدند .
گبه دارای طرح و نقش پردازی بسیار خاصی است که زن بافنده در آن از احساسات و تخیل خود با آزادی کامل و بدون قید و بند، نقش های متفاوتی را بر روی بافته ایجاد نموده است. مراکز اصلی و مهم گبه، مناطق عشایری و روستاییِ استان های فارس، بوشهر، کهکیلویه و بویر احمد و خوزستان می باشد.
قالی نیز فرشی است پرزدار که از طریق در گیری پرز و گره زدن آن بر تار و نیز پود گذاری بافته می شود. و شاخص ترین و کامل ترین زیر انداز سنتی به واسطه بافت و اجرای نگاره، طرح و نقش است.این دست بافته دارای پیشینه تاریخی بس کهن است که بیشترین تقاضا را در بین کشورهای مختلف داشته و به نوعی یکی از صنایع دستی بسیار مهم در صادرات آن به شمار می آید.
سابقه تولید و استفاده از جواهرات محلی (زیور آلات و زینت آلات) که در واقع می توان آن را مکمل لباس های سنتی دانست، بسیار طولانی است که به نوعی در حفظ آداب و رسوم و عادات و سنن مناطق روستایی و عشایری ایرانی نقش تعیین کننده ای داشته است. در حال حاضر جواهرات محلی ترکمن، کردستان و سیستان و بلوچستان بیش از جواهرات دیگر مناطق کشورمان مورد توجه بوده و کارگاه های آن در سننندج، گنبد کاووس، زاهدان و .... مستقر هستند. مواد اولیه آنها از طلا، نقره، قلع، فیروزه، یشم، عقیق و .... می باشد. این زیورآلات شامل النگو، گوشواره، سینه ریز، دستبند، سربند، بازوبند، انگشتری و .... می باشد.
چوب یکی از دیگر موادی است که در ایران انواع مختلف صنایع دستی از آن تولید می شود که ذکر آن آمده است. این محصول و مشتقات آن بخش مهمی را در صادرات صنایع دستی داشته اند. کشورهایی نظیر قطر، آفریقای جنوبی، عراق، آذربایجان، افغانستان، امارت متحده عربی، جیبوتی، ترکمنستان، ترکیه، مالزی، لیبی، اردن و قزاقستان بازارهای اصلی برای این محصولات می باشند.
ظرافت و زیبایی از دلایل اصلی محبوبت این صنایع دستی در میان کشورهای مختلف است. میناکاری یکی از قدیمی ترین صنایع دستی ایرانیان است . این هنر زیبا بر روی سطوح مختلف مسی، نقره ای و طلایی پیاده سازی می شود. اگرچه در اغلب شهرهای ایرانی ظروف میناکاری به چشم می خورند اما در این بین هنر میناکاری اصفهانیان زبانزد عام و خاص است.
قدم در بازار اصفهان که بگذارید از کاسه و بشقاب گرفته تا جعبه های چوبی، گلدان، آیینه، تابلو عکس و حتی انواع زیورآلات میناکاری شده را خواهید یافت. میناکاری یکی از مشهورترین و محبوب ترین شاخه های صنایع دستی ایران است که در میان کشورهای همسایه، کشورای اروپایی و حتی کشورهای امریکایی بسیار محبوب است. در سال 2019 تنها استان مرکزی از صادرات این صنایع دستی زیبا ده‌ها میلیون دلار درآمد کسب کرده بود.
ظروف شیشه ای و مسی از جمله کالاهایی هستند که سهم زیادی در صادرات صنایع دستی ایران داشته اند. این گونه آثار در بین کشورهای عربی محبوبیت بسیاری داشته اند. ظروف مسی که با روش قلم زنی ایجاد شده سهم بیشتری را در بین ساخته های مسی داشته است.
سفال و سرامیک نیز از ساخته های دستی ای محسوب می شود که در صادرات صنایع دستی نقش ارزنده ای را ایفا نموده است. طرح و نقش های بسیار زیبای آن و نیز ساخت آن که پیشینه ای کهن دارد از جمله ویژگی هایی است که نظر کشورهای دیگر را بر انگیخته است.
پرفروش ترین صنایع دستی
قالی و انواع گلیم و نیز محصولات قلم زنی به جهت ظرافت و طرح های زیبا در بین کشور هایی چون چین، انگلستان و ایتنالیا و نیز عراق محبوبیت داشته است. سفالینه های و معرق های چوبی هم از موارد مورد استقبال کشورهای دیگر به شمار می آیند. در این بین اشیاء مسی نیز نقش تعیین کننده ای داشته اند.
انواع زیور آلات که ذکر آن در بالا عنوان شده اند نیز بسیار مورد توجه سایر کشورها بوده است. در مجموع می توان عنوان نمود که انگلستان، ایتالیا و چین از مهمترین خریداران صنایع دستی ایران به شمار می آیند.
