چنانچه بیمار از خشکی و گرفتگی و درد زانو به حدی رنج ببرد که حتی نتواند ساده‌ترین وظایف روزانه را انجام دهد و علائم عارضه در برابر درمان‌های غیرجراحی مقاوم باشد، بیمار و پزشک امکان انجام جراحی تعویض زانو را در نظر می‌گیرند. این جراحی معمولاً تنها بر روی بیماران بالای 50 سال مبتلا به آرتروز شدید انجام میشود.
تعویض مفصل زانو نوعی جراحی است که به وسیله آن مفصل صدمه دیده بیمار به طور کامل جایگزین می شود. از متداول ترین دلایلی که باعث می شود بیماران برای این عمل اقدام کنند شدت درد زانو ناشی از آسیب، تصادف، بیماری های مزمن و یا ساییدگی مفصل زانو است که این درد شدید هم به عوامل بسیاری مثل محل درد زانو بستگی دارد و معمولا ساییدگی زانو با کهولت سن ارتباط مستقیم دارد.
زانو بزرگترین مفصل بدن است که هم حرکت لولایی به شکل خم و راست شدن دارد و هم می تواند تا حدودی حرکات چرخشی انجام دهد.زانو از استخوان فمور ران، درشت نی، کشکک، رباط ها و تاندون ها تشکیل شده است. مفصل زانو به دلیل تحمل نیروی زیادی که به آن وارد میشود بیشتر از مفاصل دیگر در معرض آسیب قرار دارد. نیرویی که هنگام راه رفتن به زانو وارد میشود 1.5 برابر وزن بدن است. این مقدار هنگام بالا رفتن از پله ها به 3-4 برابر و هنگام نشستن به 8 برابر وزن بدن افزایش پیدا میکند.
اغلب بیماری ها نظیر آرتریت زانو یا ساییدگی زانو موجب درد شدیدی در زانو می شود و فرد را ناچار به انجام عمل تعویض مفصل زانو می کند ولی پزشکان معمولا قبل از انجام جراحی به بیماران خود توصیه هایی در رابطه با کاهش وزن و تغذیه مناسب و ورزش می کنند. همچنین بیمار می تواند داروهای ضدالتهابی و تسکین دهنده نیز مصرف کند ولی این داروها نیز پس از مدتی تاثیر خود را از دست داده و فرد دچار یک درد مزمن و مستمر در زانوی خود میشود و برای بازگشت به زندگی عادی خود به ناچار به انجام این جراحی روی می آورد.
علت اصلی انجام عمل جراحی تعویض مفصل زانو درد و خشکی این مفصل است. شایعترین بیماری هایی که موجب درد و خشکی مفصل زانو شده و بدنبال ابتلا به آنها بیمار نیاز به انجام عمل جراحی تعویض مفصل زانو پیدا میکند عبارتند از
در عمل تعویض مفصل زانو قسمتی از استخوان و غضروف پایین ترین بخش استخوان ران و بالاترین بخش استخوان ساق و قسمت پشتی استخوان کشکک خارج شده و به جای آنها مفصل مصنوعی که قسمت هایی از آن فلز و قسمتی دیگر نوعی پلاستیک بسیار مقاوم است.
منیسک و بعضی لیگامان های زانو نیز خارج میشوند. اتصال بخش های فلزی مفصل مصنوعی به استخوان های باقیمانده ران و ساق و کشکک معمولا با استفاده از ماده ای به نام سیمان استخوانی انجام میشود. البته مفاصل مصنوعی زانو از نوع بدون سیمان هم وجود دارند.
برای انجام عمل جراحی تعویض مفصل زانو پزشک جراح ابتدا یک شکاف پوستی در جلو مفصل زانو ایجاد کرده و پس از کنار زدن پوست و بافت های زیر پوستی استخوان کشکک را به کنار میزند تا استخوان های ران و درشت نی مشخص شوند.
وی ابتدا با استفاده از اره های برقی مخصوص برش هایی را در انتهای پایینی استخوان ران ایجاد میکند. با این برش ها غضروف مفصلی در این ناحیه کاملا برداشته شده و انتهای پایینی استخوان ران آماده پذیرش مفصل مصنوعی میشود.
جراح سپس یک قطعه فلزی را با استفاده از سیمان استخوانی به این ناحیه برش داده شده میچسباند.
در قسمت بالایی استخوان تیبیا یا درشت نی هم همین مراحل تکرار میشود. یعنی برشی در بالای این استخوان داده شده و سپس یک قطعه فلزی با استفاده از سیمان استخوانی در بالای استخوان درشت نی چسبانده میشود.
در مرحله آخر یک قطعه پلاستیکی از جنس پلی اتیلن مقاوم در بین این دو قطعه فلزی قرار میگیرد.
در بعضی موارد سطح پشتی استخوان کشکک هم برش داده شده و یک قطعه پلاستیکی به آن ناحیه چسبانده میشود.
مشاهده میشود که با استفاده از عمل جراحی تعویض مفصل زانو سعی میشود تا سطوحی که بر روی هم حرکت میکنند تعویض شده و با قسمت های مصنوعی و مقاوم تعویض گردند.
بر خلاف مفاصل مصنوعی ران که امروزه اکثرا از نوع بدون سیمان آنها استفاده میشود اکثر مفاصل مصنوعی زانو را امروزه با سیمان به استخوان میچسبانند.
انواع مختلفی از پروتزهای زانو وجود دارد که بسته به تشخیص پزشک براساس فاکتورهای خاص هر بیمار انتخاب می شود.
جنس پروتزهای مورد استفاده در تعویض کامل مفصل زانو از کبالت، تیتانیوم و پلی تیلن می باشد و اغلب از سه قسمت تشکیل شده‌اند:
این جراحی معمولا دو ساعت طول می کشد. بیمار در اتاق ریکاوری بیدار خواهد شد و احتمالا دچار سرگیجه ، درد و حالت تهوع خواهد بود و تحت نظر خواهد بود . بیمار بعد از عمل، ۳ تا ۵ روز در بیمارستان بستری می ماند ، زیرا بیمار برای بهبودی به این زمان نیاز دارد تا پزشک از سلامت عمومی بیمار مطمئن شود.
اکثر بیماران بعد از عمل ، درد و تورم دارند. داروهای ضد درد می تواند این ناراحتی را کنترل کند . از آنجا که بعد از این عمل جراحی امکان تشکیل لخته خون وجود دارد ، پزشک ممکن است برای بیمار داروهایی برای جلوگیری از تشکیل لخته خون نیز تجویز کند.
پس از انجام عمل جراحی، تا زمانی که مفصل ، بهبود یابد ، حرکت کردن مشکل خواهد بود و بیمار ممکن است برای راه رفتن ، به عصای زیر بغل برای راه رفتن نیاز داشته باشد .
در همان زمان نیاز به فیزیوتراپی و تمریناتی برای تقویت زانو دارد . پزشک و فیزیوتراپ همچنین به بیمار در مورد فعالیت‌هایی که برایش خطرناک نیست راهنمایی های لازم را ارائه می دهند.
فیزیوتراپیست تمرینات را برای به حداکثر رساندن قابلیت زانو به بیمار آموزش خواهد داد.
طول دوره بهبود از فردی به فرد دیگر متفاوت است . اما به طور کلی لازم است بیمار بین ۳ تا ۶ هفته منتظر بماند تا فعالیت‌های معمول خود را دوباره ادامه دهد.
برای مقابله با درد مزمن پس از آرتروپلاستی زانو ، برنامه های دارویی ، فیزیوتراپی و تغییر عادات رفتاری باید به شدت انجام گیرند . با این حال اگر درد ادامه یابد ، مصرف داروهای ضد درد ، درمان انتخابی برای از بین بردن درد تحت نظر پزشک است .
در ابتدا مسکن های ضد درد که متعلق به گروه های ضد التهابی غیر استروئیدی هستند ، مانند ایبوپروفن، دیکلوفناک، ناپروکسن انتخاب میشوند و اگر این داروها اثری ایجاد نکنند ، آنها می توانند با داروهای مخدر ترکیب شوند.
فیزیوتراپی و روان درمانی نیز بخش مهمی از درمان درد می باشند.
درمان‌های استئوپاتیک میتوانند سخت شدن عضلات را حل کنند. طب سوزنی همچنین می تواند درد زانو را تسکین دهد.
از آنجا که درد مزمن می‌تواند برای روان بیمار ، استرس زا باشد ، مشاوره روان شناختی باید در مرحله اولیه برای جلوگیری از افسردگی و درمان آن در اوایل بیماری در نظر گرفته شود.
دکتر حسین حاجی تقی متخصص ارتوپد و فوق تخصص زانو در تهران
