واجبات نماز یازده مورد است : 1-نیّت 2-قیام (ایستادن) 3-تکبیرةالاحرام (گفتن الله اکبر در اول نماز) 4-قرائت 5-ذکر 6-رکوع 7-سجود 8-تشهّد 9-سلام 10-ترتیب 11-موالات (پی‌درپی بودن اجزای نماز)
واجبات نماز به دو دسته رکن و غیررکن تقسیم می‌شوند. ارکان نماز 5 مورد است: 1-نیّت 2-تکبیرة الاحرام 3-قیام هنگام گفتن تکبیرةالاحرام و قیام متصل به رکوع (از حال ایستاده به رکوع رفتن) 4-رکوع 5- دو سجده از یک رکعت.
اگر انسان یکی از ارکان نماز را عمداً یا سهواً یا اشتباهاً به جا نیاورد، نمازش باطل می‌شود. همچنین اگر نمازگزار عمداً رکنی را زیاد نماید، نمازش باطل می‌شود ولی اگر از روی اشتباه و سهو، زیادی در رکوع یا دو سجده سجده از یک رکعت باشد (یعنی در یک رکعت 4 سجده یا بیشتر انجام دهد) بنابر احتیاط لازم نماز باطل می‌شود وگرنه باطل کننده نیست. پس تکبیرةالاحرام از جهت زیادی رکن نیست و در نیّت هم زیادی معنا ندارد و قیام رکنی متصل به رکوع بدون اضافه شدن رکوع ممکن نیست.
همچنین موالات (به معنای اینکه بین کارهای نماز آن قدر فاصله نیاندازد که صورت و عنوان نماز از بین برود)، و نیز رعایت ترتیب بین دو رکن نماز ملحق به ارکان نماز می‌شود.
بنابراین اگر حتی سهواً بین افعال نماز به مقداری فاصله بیاندازد که به مجموع آنها عنوان نماز صدق نکند، نماز باطل است. یا اگر نمازگزار از روی فراموشی در یکی از رکعات، بعد از سر گذاشتن بر مهر در سجده دوم متوجه شود که رکوع همان رکعت انجام نداده، بنابر احتیاط واجب نمازش باطل بوده و نمی‌تواند برگردد و رکوع را انجام دهد.
واجباتی از قبیل استقرار در حال گفتن ذکرهای واجب نماز، یا نشستن بین دو سجده و ... به عنوان واجباتی در ضمن واجباتِ دیگر بیان می‌شوند که در تقسیم‌بندی بالا ذکر نشده‌اند.
۱-نیّت
نماز باید به نیت قربت یعنی برای کوچکی و اظهار بندگی در پیشگاه خداوند متعال به جا آورده شود.
لازم نیست نیت به زبان آورده شود یا حتی در ذهن مرور شود که مثلا چهار رکعت نماز ظهر می‌خوانم قربة إلی الله.
حفظ نیت از ابتدا تا انتهای نماز واجب هست؛ پس اگر در بین نماز طوری غافل شود که اگر از او بپرسند چه می‌کنی، نداند چه بگوید، نمازش باطل هست.
اگر هر بخشی از نماز همراه با ریا (برای نشان دادن به مردم) باشد، نماز باطل هست. حتی مثلاً اگر برای توجه و تحسین دیگران یا از ترس حرف مردم در ذکر رکوع یک صلوات اضافه‌تر بفرستد (که در حالت عادی و خلوت آن را انجام نمی‌داد)، کل نماز باطل هست. اگر علاوه بر خواندن نماز، انگیزه‌ای مثل آموزش نماز به فرزندش داشته باشد و در این انگیزه قصد قربت داشته باشد، نمازش صحیح هست.
۲- تکبیرة الاحرام (گفتن الله اکبر اول نماز)
باید در هنگام گفتن تکبیر بدن آرامش داشته باشد و باید بلندی صدا در تکبیر و حمد و سوره و ذکر و دعا طوری باشد که خود نمازگزار همهمه صدای خود را (در حدی که اگر در محیط سروصدا نباشد) بشنود و لب‌‌خوانی صحیح نیست. مستحب هست که هنگام تکبیر ابتدا و بین نماز همزمان با شروع تکبیر دست‌ها از ران پا جدا شود و با پایان (گفتن «ر») «الله اکبر» دست‌ها به مقابل گوشها یا صورت برسد و سپس دست‌ها را بدون تاخیر بیندازد.
۳- قیام (ایستادن)
در چهار بخش نماز واجب است که دو مورد اول و دوم جزء ارکان نماز نیز هست:
در این ۴ مورد قیام باید نمازگزار راه نرود و جابجا نشود و نیز صاف بایستد و به احتیاط واجب تکیه به جایی ندهد (اگر می‌تواند) و روی هر دو پا بایستد و آرامش خود را حفظ کند.
۴- قرائت (حمد و سوره و تسبیحات اربعه)
۵- ذکر
در این ذکرهای نماز، ذکر تکبیرة الاحرام رکن است و سایر ذکرها مثل قرائت، تشهد، سلام، ذکر رکوع، سجده و ... واجب غیر رکن می‌باشند. در حین گفتن ذکرهای واجب نماز لازم هست که بدن استقرار داشته و آرامش داشته باشد. پس قبل از استقرار بدن مثلا قرار گرفتن در موقعیت سجده ذکر واجب شروع کند یا قبل از پایان ذکر سجده سر از سجده بردارد اشتباه است و اگر عمدی باشد باعث باطل شدن نماز می‌شود.
همچنین در گفتن ذکرها رعایت موالات (ترتیب کلمات) و خواندن صحیح عربی (تلفظ مخارج حروف و حرکات) لازم است.
۶- رکوع
نمازگزار بعد از قرائت در هر رکعت باید رکوع کند یعنی به قصد رکوع و خضوع در برابر پروردگار خم شود به اندازه‌ای که همه انگشت‌ها (از جمله انگشت شست) به زانو برسد (بدون اینکه زانو را جلو بیاورد یا به چپ و راست خم شود). البته اگر به اندازه رکوع خم شود ولی انگشتان را سر زانو نگذارد، اشکال ندارد.
قیام قبل از رکوع (متصل به رکوع) از ارکان نماز هست پس اگر اشتباهاً نشست، لازم است که دوباره بایستد و از حالت ایستاده رکوع برود. و منظور مکث و درنگ قبل از رکوع نیست. بعد از اتمام رکوع نیز واجب است که راست بایستد و بنابر احتیاط واجب بعد از اینکه بدن آرام گرفت، به سجده برود.
۷- سجده
نمازگزار باید در هر رکعت از نماز بعد از رکوع بایستد و سپس دو سجده انجام دهد، بطوری که پیشانی و کف دو دست و دو زانو و دو انگشت بزرگ پاها (هفت قسمت از بدن) را به قصد خضوع در پیشگاه خدا، بر زمین بگذارد و ذکر سجده را (با شرایطی که ذکر شد) بگوید.
منظور از پیشانی بخشی از بالای ابرو تا محل روییدن مو هست به اندازه‌ای که عرفاً صدق سجده نماید؛ هرچند به اندازه یک بند انگشت باشد.
میتوان به جای سرانگشت شست پاها، پشت یا روی دو انگشت بزرگ را بر زمین بگذارد مخصوصاً اگر ناخن دو انگشت بزرگ پاها بقدری بلند باشد که شست به زمین نرسد، لازم است پشت یا روی شست پا روی زمین گذاشته شود.
همچنین باید بنابر احتیاط واجب همه کف دو دست (شامل انگشتان هم می‌شود) روی زمین گذاشته شود و دقت شود که کف دست حالت نیمه بسته نداشته باشد یعنی طوری نباشد که وسط آن به زمین نرسد.
اگر پیشانی بی‌اختیار از جای سجده بلند شود، چنانچه ممکن باشد باید نگذارد دوباره به جای سجده برسد و این یک سجده حساب می‌شود، چه ذکر سجده را گفته باشد یا نه. اگر نتواند سر را نگه دارد و بی‌اختیار دوباره به جای سجده برگردد، سجده نماز همان سجده‌ای است که در مرتبه اول انجام داده و برگشتن بی‌اختیار، جزء سجده نیست؛ ولی اگر دفعه اول ذکر نگفته باشد، احتیاط مستحب است که آن را بگوید؛ ولی نه به قصد اینکه جزء نماز است، بلکه آن را به قصد قربت (مطلقه) بگوید.
۸- تشهد
در رکعت دوم و آخر نماز انسان بعد از سجده دوم باید بنشیند و در حال استقرار و آرام بودن بدن، با شرایطی که گفته شد، ذکر تشهد را بخواند.
۹- سلام
در رکعت آخر تمام نمازها بعد از تشهد، واجب است نمازگزار ذکر سلام را بگوید.
تکرار در ذکر سلام اول و سوم اشکالی ندارد (در مورد سلام سوم اگر کلمه غلط گفته یا شک در صحیح گفتن کلمه باشد، قبل از اتمام کلمه مشکوک لازم هست دوباره تکرار شود) ولی در سلام دوم احتیاط واجب است که تکرار نکند مگر اینکه کلمه را اشتباه گفته باشد یا اینکه شک در صحیح گفتن کلمه باشد و هنوز از کلمه رد نشده باشد.
اگر سلام را فراموش کند، اگر موقعی یادش بیاید که صورت نماز بهم نخورده و مرتکب عملی نشده باشد که انجام آن (چه عملی یا سهوی) نماز را باطل کند مثل پشت کردن به قبله یا باطل شدن وضو، باید سلام را بگوید و اگر بعد از آن یادش بیاید، نماز صحیح هست (نیازی به خواندن سلام نیست).
۱۰- ترتیب
اگر نمازگزار عمداً ترتیب اعمال نماز را به هم بزند، نماز باطل است. همچنین اگر رکنی از نماز را فراموش کند و رکن بعد از آن را به جا آورد (مثلا هنوز رکوع را نخوانده، دو سجده نماید) نماز بنابر احتیاط واجب، باطل است.
اگر رکنی را فراموش کند و چیزی را که بعد از آن است و رکن نیست به جا آورد، (مثلا قبل از دو سجده کند تشهد بخواند) باید رکن را به جا آورده و آنچه را اشتباهاً پیش از آن خوانده دوباره بخواند.
اگر چیزی که رکن نیست را فراموش کند و رکن بعد از آن را به جا آورد (مثلاً حمد را فراموش کند و مشغول رکوع شود، نماز صحیح است و آن را ادامه دهد.
ولی اگر اگر چیزی که رکن نیست را فراموش کند و مشغول چیزی بعد از آن که رکن نیست شود، (مثلا حمد را فراموش کند و سوره را بخواند) باید آنچه را فراموش کرده به جا آورد و بعد از آن، چیزی را که اشتباهاً جلوتر خوانده، دوباره بخواند.
۱۱- موالات
باید نماز با موالات خوانده شود؛ یعنی ذکرها (مانند آیات حمد و سوره) و کارهای نماز مانند رکوع و سجود و تشهد را پی در پی و پشت سرهم به جا آورد و اگر نمازگزار بین ذکرها و اعمال نماز به قدری فاصله بیاندازد که عرفاً نگویند نماز می‌خواند، نمازش باطل است.
برای اطلاع از احکام شکیات به مقاله دسته‌بندی احکام انواع شکیات و اصلاح اشتباهات در نماز مراجعه بفرمایید.
منبع: برگرفته از جلد اول توضیح المسائل جامع حضرت آیة‌الله العظمی حاج سیدعلی‌حسینی سیستانی
