نرگس حاجی قاسمی
شماره 2 نشریه اکسیر تیر 99
شیمی جنایی چیست؟
مواد حاوی پروتئین‌های بیولوژیکی موجود در صحنه جرم بسیار گوناگون هستند. کشف شواهد مواد حاوی پروتئین بر اساس واکنش آمینواسیدها است. پروتئین‌ها در بسیاری از بافت‌ها از جمله پوست، خون، شیر و ترشحات بدن - مانند عرق، اشک، بزاق، خون و ادرار - یافت می‌شوند، که مظنون یا قربانی ممکن است مقادیر زیادی از این مواد را در صحنه جنایت، حتی در هنگام تماس نسبتاً جزئی، باقی گذارد.
پروتئین ناشی از اثرات انگشت، کف دست، پا، لب و گوش را می‌توان با استفاده از معرف‌های شناساگر آمینواسید مانند نینهیدرین و آمیدو بلک شناسایی کرد. هر یک از این معرف‌ها دارای حساسیت‌ها ، محدودیت‌ها و روش‌های کاربرد - غوطه وری یا پاشش - متفاوت هستند که برخی از آن‌ها در جدول نمایش داده شده‌اند.
دو نوع اصلی تست وجود دارد که مشخص می‌کند آیا ماده غیرقانونی در نمونه وجود دارد یا خیر. 1- تست احتمالی 2- تست تأییدی
تست‌های احتمالی می‌تواند در محل مورد نظر انجام گیرد اما آزمایش‌های تاییدی معمولا در آزمایشگاه انجام می‌شود.
تست‌های احتمالی دقت کم‌تری داشته و احتمال حضور ماده مخدر را بررسی می‌کند. تست‌های تاییدی هویت ماده غیرقانونی را مشخص می‌کند.
آزمایش‌ها احتمالی معمولا از نوع تست‌های رنگ‌سنجی است که حضور ماده مشکوک با تغییر رنگ دادن یا ندادن تایید می‌شود. مانند کیت‌های تشخیص سریع که حاوی معرف‌هایی در شیشه‌های ویال هستند که بسیار پرکاربرداند. این تست‌ها معمولا با تست‌های آزمایشگاهی همراه هستند که با قطعیت حضور ماده غیرقانونی را تایید کند. برخی از این مواد، معرف‌ها و رنگ واکنش آن‌ها در جدول نشان داده شده است.
آزمایش‌ها تاییدی شامل تست‌های دستگاهی/تکنیکی هستند. مانند گاز کروماتوگرافی-طیف‌سنج جرمی (GC-MS)یا طیف‌سنجی فروسرخ که اجزای ماده را جدا کرده و ساختار شیمیایی ماده(های) غیر قانونی موجود در آن را شناسایی می‌کند. ازاین آنالیز برای تشخیص ماهیت تست‌های مثبت ارسال‌شده استفاده می‌کنند که معمولا به یک فرآیند چند مرحله‌ای برای جدا کردن ترکیبات مجزا، تعیین خصوصیت شیمیایی ترکیبات و مقایسه مقدار آن‌ها با مواد مرجع نیاز دارد.
به این روش تجزیه و تحلیل کیفی گفته می‌شود و تعیین می‌کند چه موادی در نمونه وجود دارد و کدام یک از آن‌ها غیرقانونی است. با توجه به اطلاعات دریافت‌شده از تست احتمالی، آنالیزور ایده‌هایی در مورد نوع مواد موجود در نمونه پیدا خواهد کرد که بر این اساس نوع آنالیز کیفی را مشخص می‌کند.
شیمی جنایی در دهه اخیر به علت نقش فیلم و سریال‌ها بسیار محبوب شده است و علاقه‌مندان زیادی را به سمت خود جذب کرده است. اما سرآغاز و تاریخچه این گرایش چگونه بوده است؟
در طول تاریخ، از سموم مختلفی برای ارتکاب قتل یا ابزاری برای اعدام استفاده شده است؛ از جمله آرسنیک، نایت شید، هملوک، استریکنین و کوراری. که سقراط با نوشیدن سم هملوک محکوم به مرگ شد و آرسنیک سم بسیار محبوبی بوده و در فرانسه به آن پودر میرا گفته می‌شد. تا اوایل قرن 19، هیچ روشی برای تعیین دقیق حضور یک ماده شیمیایی خاص وجود نداشت. در سال 1836، یکی از اولین مشارکت‌های مهم در شیمی جنایی توسط جیمز مارش، شیمیدان انگلیسی انجام شد. او آزمایش مارش را برای شناسایی آرسنیک پدید آورد که متعاقباً در یک محاکمه قتل با موفقیت مورد استفاده قرار گرفت. پیشرفت بعدی در کشف سموم در سال 1850 به‌وجود آمد که روشی معتبر برای تشخیص آلکالوئیدهای گیاهی در بافت انسان توسط شیمیدان ژان استاس ایجاد شد. روش استاس به سرعت اتخاذ شد و با موفقیت در دادگاه مورد استفاده قرار گرفت تا شخصی را به قتل برادر خود در اثر مسمومیت با نیکوتین محکوم کند. استاس توانست با موفقیت آلکالوئید را از اندام قربانی جدا کند. پروتکل استاس متعاقباً تغییر یافت تا آزمایش‌ها کافئین، کوئینین، مورفین، استریکنین، آتروپین و تریاک را در بر بگیرد.
در این دوره همچنین طیف گسترده‌ای از ابزار دقیق برای آنالیز شیمیایی داده‌های جنایی نیز شروع به توسعه کرد. در اوایل قرن 19 اختراع طیف‌سنجی توسط جوزف فون فرونهاوفر انجام شد. در سال 1859، شیمیدان روبرت بونسن و فیزیکدان گوستاو کیرشهوف اختراع فرونهافر را گسترش دادند. با استفاده از طیف‌سنجی، این دو دانشمند قادر به شناسایی مواد بر اساس طیف خود بودند و روشی برای شناسایی مواد ناشناخته ارائه دادند. در سال 1906، میخائیل تسوت، گیاه‌شناس، کروماتوگرافی کاغذ را که پیش از کروماتوگرافی با لایه نازک است، اختراع کرد و از آن برای جدا کردن و بررسی پروتئین‌های گیاهی که کلروفیل را تشکیل می‌دهند استفاده برد. در قرن بیستم پیشرفت‌های بسیاری در فناوری مشاهده شد که به شیمی‌دانان اجازه می‌داد مقادیر کم‌تری از مواد را با دقت بیش‌تری تشخیص دهند. اولین پیشرفت بزرگ در این قرن در دهه 1930 با اختراع طیف‌سنج انجام شد که می‌توانست سیگنال تولیدشده با نور فروسرخ (IR) را اندازه‌گیری کند. سپس در سال‌های بعد به مرور طیف سنج اتمی، گاز کروماتوگرافی، HPLC و دیگر ابزارهای تجزیه‌ای اختراع شدند. در نهایت همه این تلاش‌ها سبب شد تا این زمینه‌ی بسیار جذاب از شیمی در دنیا پایه‌گذاری شده و امروزه بسیار پرکاربرد و فراگیر شود و افراد بسیاری را به خود جذب کند. درست است که هنوز در دانشگاه های وزارت علوم ایران این گرایش وارد نشده است اما با توجه به علاقمندی دانشجویان احتمال حضور و پیشرفت آن بسیار زیاد است.
علم شیمی بسیار وسعت داشته و شاخه‌ها وگرایش‌های گوناگون و زیادی دارد که تعداد کمی از آن‌ها شناخته شده و معروف هستند.
در شماره‌های دیگر نشریه به برخی دیگر از این حوزه‌ها خواهیم پرداخت و در حد آشنایی مطالبی بیان خواهیم کرد تا با چشم‌اندازی از دنیای بزرگ پیش‌روی یک شیمیدان بهتر آشنا شوید. اگر حوزه جدیدی می‌شناسید و یا علاقه‌مند به آشنایی هستید با ما در میان بگذارید!
