شیمی دارویی

شماره سوم نشریه اکسیر

نرگس حاجی قاسمی/عرفان طلوع

شیمی دارویی بخشی از علوم دارویی است که در آن به اصول شیمی و زیست­شناسی پرداخته می‌شود تا به وسیله‌ی آن‌ها بتوان واکنش‌هایی که منجر به ایجاد مواد دارویی جدید می‌شوند را انجام داد. دانش آموختگان کارشناسی ارشد شیمی دارویی با بهره گیری از روش های کمی و آنالیز مثل کروماتوگرافی و نظیر آن‌ها می‌توانند میزان کمی مواد دارویی و شیمیایی را در متغیرهای شیمیایی و بیولوژی بسنجند و این فعالیت ارتباط مستقیمی با کنترل کیفی و کمی مواد دارویی در صنایع دارد.

شیمی دارویی از شاخه‌های چالش برانگیز علوم است و رضایت زیادی برای شاغلان این رشته به همراه دارد. این رشته زمینه‌ای برای ارتباط بین رشته های متفاوت را فراهم کرده است و این امکان را ایجاد می­کند تا دانشمندان حوزه‌های مختلف برای تحقیق و ساخت داروهای جدید گرد هم آیند. این دانش از دانش‌های پایه در داروسازی به‌شمار می‌رود و بخش گسترده‌ای از داروها از مطالعات در این زمینه حاصل می‌شوند.

در این رشته، شیمیدان‌ها علاوه بر سنتز مواد دارویی جدید، فرایند‌های ساخت این مواد را بهبود می‌بخشند. پژوهش در شیمی دارویی به کمک دانشمندان رشته‌های زیست‌ شناسی، داروشناسی، سم شناسی، شیمی نظری، میکروبیولوژی و بیوفارماسی صورت می گیرد. با پیشرفت و به‌‌کارگیری روش‌های جدید می­توان از شیمی دارویی در مطالعات فارماکولوژی، دوپینگ، کنترل کمی و کیفی داروها ، مطالعات پایداری و … استفاده کرد.

با توجه به اهمیت مواد دارویی، دانشمندان سعی دارند بر روی واکنش های مواد آلی و بیوشیمیایی و ارتباط بین داروها و اندام هدف تمرکز کنند.

بسیاری از داروها کشف شده و برخی تولید شده­ا‌ند اما مرز مشخصی بین داروی طبیعی و ساختگی توسط علم داروسازی مشخص نشده است. به کمک علم شیمی آلی ، طبقه‌بندی مشخصی برای مواد سنتزشده معین شده و بدین صورت مراحل طراحی و ساخت مواد جدید کمی سریع‌تر از قبل پیش می­رود.

تنوع بالای ماهیت مواد در علم شیمی باعث شده تا شاهد انواع واکنش‌های متفاوت باشیم و در نتیجه دارو‌های بسیار گوناگونی خواهیم داشت.

تعیین روش وارد کردن مواد دارویی به بدن توسط تکنسین‌های شیمی دارویی صورت می­گیرد. داروها با توجه به نوع ماده شیمیایی درون خود به شیوه های مختلف مثل خوردن، تنفس کردن و تزریق وارد بدن می‌شوند. داروهایی که به صورت قرص عرضه می‌گردند، به طور معمول دارای نقطه‌ی ذوب پایین و به شکل کریستال می‌باشند. داروهای تزریقی باید حتما در آب محلول باشند و بدن باید بتواند به این مواد واکنش درست بدهد.

در مرحله بعد شیمیدانان به کمک زیست‌شناسان مراحل ADME (مخفف جذب، پخش، سوخت وساز، دفع) دارو را بار دیگر بررسی می‌کنند. به طور مثال بعضی از داروها باید به میزان مشخصی در آب محلول باشند تا بدن بتواند این مواد را جذب کند و در خون حمل کند. عوامل مختلف مثل ساختار مواد شیمیایی حاضر در دارو می‌تواند میزان فعالیت دارو در بدن را تعیین کند. شیمیدانان سعی دارند تا با تغییرات جزئی در ساختار داروها، میزان فعالیت داروها را با توجه به میزان نیاز بیمار تنظیم کنند.

مهارت‌های لازم:

در شیمی دارویی از علم شیمی تجزیه برای شناسایی و اندازه گیری ترکیب‌های گوناگون استفاده می‌شود. همچنین با استفاده از علم شیمی آلی، فرایند ساخت مواد و استفاده از آن‌ها در آزمایش های متفاوت طراحی می شود. در آخر با کمک علم زیست شناسی ارتباط بین مواد دارویی و اندام بدن شناسایی می­شود. در رشته شیمی دارویی کار تیمی و ارتباطات بین فردی از موارد لازم است و شیمیدانان همواره با نوشتن گزارش و نمایش نتایج تحقیق خود، با یکدیگر ارتباط برقرار می­کنند.

محیط کار:

شیمی دارویی فرصت های شغلی متفاوت برای علاقه‌مندان فراهم می­کند. کار در آزمایشگاه داروشناسی، آزمایشگاه زیست فناوری و شرکت‌های تولید دستگاه‌های دارویی تنها مثال‌هایی از این فرصت‌‌های گوناگون هستند. فضای کار هر آزمایشگاه با توجه به فعالیت‌های مرتبط با حوزه‌ی تحقیق متغیر است. البته به طور کلی شیمیدانان شیمی دارویی لزوما در آزمایشگاه کار نمی‌کنند. به طور مثال گروهی از شیمیدانان در اداره‌ی مواد غذایی و دارویی مشغول بررسی درخواست‌نامه های مواد دارویی هستند.

به طور کلی شرکت های داروشناسی سعی دارند تجربه و مدرک معتبر (ترجیحا مرتبط با شیمی آلی) را اولویت های اصلی خود برای استخدام افراد قرار دهند. اکثر شیمیدانان شاغل در بخش تحقیق و پژوهش دارای مدرک دکتری و سابقه حداقل 2 سال فعالیت پسادکتری هستند. این در حالی است که افراد دارای مدرک کارشناسی اغلب به عنوان کارشناس فنی مشغول به کارند. مهارت زیاد در دروس شیمی آلی و بیوشیمی و همچنین تجربه‌ی کار در صنعت می‌تواند در رقابت برای کسب شغل بسیار مفید واقع شود.

تحصیل:

در ایران کارشناسی ارشد شیمی دارویی به دو صورت وجود دارد: ارائه شده توسط وزارت علوم (قبولی از طریق کنکور سراسری وزارت علوم رشته شیمی) و ارائه شده توسط وزارت بهداشت (کنکور وزارت بهداشت)

که منابع امتحانی و بازار کار این دو کمی متفاوت هست.

تفاوت کارشناسی ارشد شیمی دارویی وزارت بهداشت و وزارت علوم در موارد زیر است:

کارشناسی ارشد شیمی دارویی وزارت بهداشت، بیشتر به داروسازی نزدیک است. کنکور آن شیمی معدنی، شیمی فیزیک و زبان تخصصی ندارد و به جای آن بیوشیمی، فیزیولوژی، زیست ،زبان عمومی ، تجزیه و آلی همگی با ضرایب 2 است. شیمی دارویی وزارت بهداشت زیر مجموعه داروسازیست و با داشتن فوق لیسانس آن می توان در آزمون دکتری تخصصی داروسازی شرکت کرد.

شیمی دارویی وزارت علوم زیر مجموعه شیمی آلی محسوب می شود. بیشتر در دوره ارشد بنیان‌های دارو و کاربرد شیمی در داروسازی خوانده می شود. در کار عملی سنتز یک پیش ساز دارویی یا دارو را انجام می دهند. درس آلی ضریب 2، دروس زبان عمومی، تخصصی ، تجزیه ، معدنی و شیمی فیزیک ضریب 1 را دارند.

باید توجه داشت که دانشگاه‌های پذیرنده‌ی کارشناسی ارشد شیمی دارویی بسیار محدود هستند (که در این میان دانشگاههای مرتبط با وزارت علوم کمی بیشتر بوده و سال های قبل تنها ۵ دانشگاه با ظرفیت بسیار کم مرتبط با وزارت بهداشت وجود داشته است.)

اما در مقطع دکتری بسیاری از دانشگاه های دولتی و سراسری این رشته را برای علاقه مندان ارائه می­کنند.

آینده شغلی:

به علت تغییر اقتصاد و قوانین مربوط به سلامت تخمین زدن آینده شغلی شیمی دارویی دشوار است. در حال حاضر شرکت‌های داروسازی با پیوستن به شرکت­های دیگر سعی دارند حوزه کاری خود را گسترش دهند. با توجه به این موضوع، شروع کار در شرکت­های داروسازی کوچک می‌تواند ایده‌ی مناسبی باشد.

آیا این رشته برای شما مناسب است؟

در این رشته شیمیدانان با انجام فعالیت های متفاوت، ترسی از مقابله با ناشناخته­ها ندارند و با داشتن قوه تخیل و پشتکار به سوی اهداف خود حرکت می­کنند. اگر به کار تیمی، برقرار کردن ارتباط با دیگران و از همه مهم‌تر، به کمک به بهداشت و سلامت انسان علاقه دارید، شیمی دارویی رشته مناسبی برای شما خواهد بود.