در یک باغ اگر درختان را به حال خود رها کنید تا به رشد طبیعی خود ادامه دهند، قطعا شاخ و برگ‌های آنها به گونه‌ای رشد می‌کند که در ادامه اجازه رسیدن نور به میزان کافی به شاخه‌های پایین‌تر را نمی‌دهد، در نتیجه این شاخه‌ها در اثر نرسیدن نور زرد شده و از بین می‌روند، که به دنبال آن عملکرد درخت نیز کاهش می‌یابد. برای جلوگیری از این مشکل، هرس یک راهکار موثر و کلیدی است.
هرس (Pruning) یکی از اقدامات مهم باغداری محسوب می‌شود که به منظور تقویت و رشد بهتر گیاهان انجام می‌گیرد. در واقع زمانی که شما قصد دارید ساختار و فرم درخت را اصلاح کرده و همچنین عملکرد آن را بالا ببرید، می‌توانید اقدام به حذف شاخه‌های اضافه و نامناسب کنید. هرس انواع مختلفی دارد و می‌توان برای اهداف مختلفی آن را انجام داد. پس در مرحله اول با توجه به نیاز درخت و هدفی که می‌خواهید هرس را برای آن انجام دهید، نوع و روش مناسب هرس را انتخاب کنید. با ما همراه باشید که با مزایا و انواع مختلف هرس آشنا شوید.
· حذف شاخه‌های آسیب دیده و بیمار
· ایجاد فرم مناسب در درختان
· افزایش عملکرد و باردهی درختان
· افزایش طول عمر مفید یک درخت
· برنامه ریزی دقیق و تعیین مناسب‌ترین نوع هرس
· انتخاب ابزار مناسب برای هرس
· شناسایی دقیق نوع درختان و درختچه‌های باغ و باغچه
· انتخاب زمان دقیق برای انجام هرس
· ایجاد برش‌های دقیق و تمیز به منظور کاهش بیماری‌ها و آسیب‌های مکانیکی
هرس یک درخت ممکن است در زمان‌های متفاوت و با اهداف مختلفی انجام گیرد. به همین دلیل در بسیاری از منابع روش‌های مختلفی برای انجام هرس در نظر گرفته می‌شود که مهم‌ترین آنها هرس بر اساس شدت، هرس بر اساس زمان انجام و همچنین هرس بر اساس هدف مورد نظر است؛ که در ادامه با هر یک از این روش‌ها آشنا خواهیم شد.
از جمله پر کاربردترین هرس های زمستانه می توان به هرس درخت انگور و از معروف ترین هرس های باردهی، می توان به هرس درخت سیب اشاره کرد.
برای اینکه بتوانید شدت انجام هرس بر روی درختان باغ خود را انتخاب کنید باید یکسری موارد را در نظر بگیرید و با توجه به آن شدت هرس را تعیین نمایید. مهم‌ترین این موارد نوع درخت، سن درخت، توجه به هرس انجام شده در سال‌های قبل و همچنین وسعت تاج درخت است. با در نظر گرفتن این موارد می‌توانید شدت هرس را تعیین کرده که آیا بیشتر شاخه‌ها را حذف کرده (هرس شدید)، تقریبا نیمی از شاخه‌ها حذف شوند (هرس متوسط) و یا بخش خیلی کمی از شاخه‌ها حذف گردند (هرس ضعیف). در ادامه چند نمونه ساده از این نوع هرس‌ها برای شما ذکر شده است.
به منظور فعال شدن جونه‌های جانبی و متراکم کردن درخت برای افزایش عملکرد، قسمت‌های انتهایی شاخه‌ها را می‌توانید حذف کنید که به این روش سر زنی شاخه درختان می‌گویند. این نوع هرس بیشتر در سال‌های اولیه رشد مرسوم است.
برای حذف شاخه‌هایی که رشد نامناسب داشته و یا آسیب دیده هستند می‌توانید شاخه‌ها را از انتها حذف کنید. این نوع هرس را بهتر است برای درختانی که تا کنون هرس نشده‌اند و یا قسمت تاج آنها به صورت جارویی در آمده است انجام دهید. این نوع هرس بیشتر در درختانی مانند سیب و گلابی انجام می‌شود.
هرس درختان بر اساس زمان به دو دسته هرس تابستانه و زمستانه تقسیم بندی می‌شود که انتخاب هر یک از این روش‌ها بسته به نوع درخت و شرایط اقلیمی (آب و هوای هر منطقه) دارد. به طور کلی درختانی که دچار خزان می‌شوند را در مواقعی که درخت به خواب می‌رود و هیچگونه فعالیتی ندارد هرس می‌کنند، اما با این حال هرس را در زمان سرسبزی گیاه نیز می‌توان انجام داد.
· هرس تابستانه یا سبز: در بسیاری از درختان هنگام فعالیت و بیداری (فصل تابستان)، شاخ و برگ‌های اضافه‌ای روی درخت رشد می‌کند که تنها انرژی درخت را مصرف کرده و تاثیر چندانی در عملکرد آن ندارند. از اینرو حذف این شاخه‌های اضافه در فصل تابستان برای ایجاد تهویه‌ی بهتر و رسیدن نور به شاخه‌های پایینی و در نهایت افزایش عملکرد بلامانع است. بهترین زمان برای انجام هرس تابستانه، اواسط تابستان است؛زمانی که گیاه قصد ذخیره سازی مواد در بخش‌های مختلف خود را برای سال آینده دارد. در هرس تابستانه شما می‌توانید پاجوش‌ها، شاخ و برگ‌های اضافه و شاخه و میوه‌های بیمار را حذف کنید. این نوع هرس برای درختانی مانند انجیر، انگور، هلو و برخی ارقام سیب مناسب است و چون درخت در هرس تابستانه در حال فعالیت بوده بهتر است، هرس سبکی را انجام دهید.
درختانی همچون آلو و گیلاس را به دلیل کاهش خطر ابتلا به برخی بیماری‌های قارچی در فصل تابستان هرس کنید.
· هرس زمستانه یا سیاه: بهترین زمان برای انجام این نوع هرس موقعی است که درختان در خواب به سر می‌برند و جریان شیره پرورده درون درخت بسیار کم است. در این نوع هرس با در نظر گرفتن نوع درخت و منطقه، باید زمان مناسب را برای این کار تعیین کرد. به عنوان مثال در مناطق سردسیر به دلیل جلوگیری از یخ زدگی و آسیب احتمالی به درخت هرس را در اوخر فصل زمستان انجام داده، اما در مناطق گرم‌تر با زمستان‌های ملایم، می‌توان هرس را در اوایل زمستان انجام داد. در هرس زمستانه می‌توان هرس فرم ظاهری درخت، هرس ریشه و هرس شاخه‌های آسیب دیده را انجام داد.
توجه داشته باشید که برخی درختان به سرمای هوا حساس‌تر هستند مانند هلو، به همین خاطر اگر قصد هرس درخت هلو را در زمستان دارید بهتر است این کار را در اواخر فصل زمستان وقتی که هوا رو به گرمی می‌رود انجام دهید.
گاهی درختان را برای منظور خاصی هرس کرده و در واقع قصد اصلاح آن را دارید. این هرس‌ها بیشتر با هدف ایجاد فرم بهتر یا افزایش باردهی بر روی درخت انجام می‌گیرند، که این هرس‌ها را می‌توانید با روش‌های متفاوتی انجام دهید.
1) هرس فرم‌دهی: هرس فرم دهی یکی از مهم‌ترین انواع هرس‌ها است که با هدف ایجاد فرم مناسب و دلخواه روی نهال‌ها (یک تا سه ساله) و درختان بالغ انجام می‌گیرد، که به دنبال آن رشد رویشی درخت بهبود یافته و شاخه‌هایی که در قسمت‌های مناسب قرار دارند باقی می‌مانند و شاخه‌های اضافه حذف خواهند شد. هرس فرم دهی انواع مختلفی داشته که فرم دهی ارتفاع یک درخت (هرس پاکوتاه، نیمه پا بلند و پابلند) و هرس فرم دهی تاج درخت (هرمی، شلجمی، جامی، پاچراغی، کوردون و دو شاخه) را در برد می‌گیرد.
2) هرس باردهی: به منظور تقویت اندام‌های بارور و باردهی بیشتر گیاه، همچنین با هدف محدود کردن رشد رویشی و ازدیاد جوانه‌های گل، هرس باردهی بر روی درختان انجام می‌گیرد. این نوع هرس را می‌توان روی بخش‌های مختلف گیاه مانند ریشه، برگ، گل و میوه انجام داد.
· هرس شاخه: نحوه قرار گیری و رشد شاخه‌های درختان نسبت به شاخه و تنه اصلی به میزان قابل توجه‌ای بر روی قدرت باروری درخت تاثیر می‌گذارد. در هرس شاخه به منظور افزایش باردهی درخت، باید دقت کنید که شاخه مورد نظر شما بارور یا نابارور است. شاخه‌های نابارور در واقع همان پاجوش‌ها، نرک‌ها و تعدادی از شاخه‌های فاقد گل هستند که بهتر است در طول فصل رشد به محض پدیدار شدن حذف شوند تا انرژی درخت را هدر ندهند. اما اگر قصد هرس شاخه‌های بارور را دارید (همان سیخک‌ها، برندی و شاخه‌های معمولی گلدار) باید بدانید که عمر باردهی این شاخه‌ها چند سال است، به عنوان مثال برخی از شاخه‌ها طول عمر باردهی یک ساله دارند و در سال بعد دیگر تولید گل یا میوه نکرده پس حذف این شاخه‌ها در فصل زمستان، بعد از باردهی که انجام دادند پیشنهاد می‌گردد. اما برخی از درختان مانند زرد آلو، گیلاس، سیب و گلابی سیخک‌هایی دارند که سال‌های بیشتری می‌توانند تولید گل و میوه کنند. باید این مدت را در نظر بگیرید؛ مثلا این مدت برای درخت زرد آلو 4 سال بوده که پس از گذشت این دوره می‌توانید هرس را انجام دهید و شاخه‌های مورد نظر را حذف کنید تا شاخه جدید برای باردهی‌های بعدی ایجاد شوند.
· هرس ریشه: هرس ریشه، در بین روش‌های دیگر هرس کمتر مرسوم بوده و در نهایت ممکن است یک بار برای هر درخت انجام شود، زیرا در این نوع هرس حفظ تعادل بین شاخ و برگ‌ها با ریشه بسیار مهم بوده و اگر نتوانید این نسبت را رعایت کنید درخت با مشکل مواجه می‌گردد. به طور مثال اگر حجم ریشه بیشتر از میزان حجم شاخ و برگ باشد، در این صورت باردهی گیاه افزایش یافته ولی در عوض درخت شما مدت زمان کمتری عمر خواهد کرد. پس اگر قصد دارید با انجام هرس ریشه درخت را به باردهی بیشتر تحریک کنید باید این کار را به درستی انجام دهید.
در هنگام انجام هرس باید مهارت کافی برای این کار را داشته باشید زیرا هرس نامناسب می‌تواند عواقب بدی را برای درختان شما به ارمغان بیاورد:
· ضعیف شدن درختان و درختچه‌ها
· کاهش عملکرد گیاهان
· احتمال ایجاد بیماری‌های گیاهی
· افزایش احتمال آسیب‌های ناشی از یخ زدگی و بادهای شدید
به منظور انتخاب بهترین زمان و مناسب‌ترین روش برای هرس درختان مختلف، با کارشناسان مجرب امداد کشاورز مشورت نمایید.
