ایوان سوم/ تابستان 98/ زبان فارسی/ راهنمای نگارش و ویرایش/ سید محمد حسین قاسمی ورودی 95 مهندسی مکانیک دانشگاه صنعتی شریف
زبان فارسی، به اذعان بسیاری از کارشناسان حوزۀ ادبیات جهان، یکی از شیرین‌ترین زبان‌های دنیاست که نکته‌های غرورآفرینی در خود دارد. این زبان در 29 کشور جهان صحبت می‌شود که در ردیف ششم، پس از زبان اسپانیایی و پیش از زبان آلمانی رده‌بندی شده‌است. هم‌چنین دومین زبان کلاسیک جهان بعد از زبان یونانی شناخته‌شده و همۀ ویژگی‌های یک زبان کلاسیک را دارد. از نظر دامنه و تنوع واژگان نیز یکی از پرمایه‌ترین و بزرگ‌ترین زبان‌های دنیاست و توانایی ساختن 225 میلیون واژه را دارد که در میان زبان‌های جهان بی‌همتاست.
روزگاری اگر غلط‌های املایی در متنی پیدا می‌کردیم، زبان فارسی را در ورطۀ نابودی می‌پنداشتیم؛ لیکن اکنون در جای‌جای متون مختلف، ابعادی از فاجعۀ قریب‌الوقوع را مشاهده می‌کنیم که حتی اگر مشاهده کنیم به‌جای عبارت «عمل صوری»، نگاشته‌اند «عمل سوری»، در برابر آن هیچ است. گرچه نگارنده معتقد است غلط‌های واضح، نباید ما را از تلاش برای اصلاح غلط‌های مصطلح باز بدارد؛ زیرا بسیار به گوش می‌رسد که وقتی تا این حد، اصول اولیۀ زبان کهن ما رعایت نمی‌شود، زبان خود را به این افراد اشتباه‌گر نزدیک کرده و پس از آن، سعی در آموختن شیوۀ صحیح به آنان داشته‌باشیم؛ ولی این رفتار، زبان پارسی را غرق در ابتذال خواهدکرد.
با گسترش شبکه‌های اجتماعی، شدت این اتفاق نامیمون افزایش یافت و در توییت‌ها، کپشن‌ها و...، شاهد متونی بودیم که نشانه‌هایی کم‌رنگ از رعایت قواعد نگارشی داشتند. یک ریشۀ دیگر این قضیه، به روش‌های ناصحیح سیستم آموزشی کشور برمی‌گردد که زنگ زبان فارسی را برای عامۀ دانش‌آموزان، ملال‌آور می‌کند و شاید شاه‌راه رفع این معضل نیز از مدارس و مجموعه‌های آموزشی می‌گذرد.
آنچه در ادامه می‌آید، ذکر نمونه‌هایی از اشتباهاتی است که هنگام نگارش مرتکب می‌شویم.
1) ه کسره
شاید بتوان «ه کسره» را پرکاربردترین غلط معاصر نامید! نزدیکی زبان گفتار به نوشتار، سبب ایجاد این اشتباه شده‌است.
نادرست: کتابه خوب
درست: کتابِ خوب
در واقع، هنگامی‌که باید «-ِ» داشته‌باشیم، ولی از «ه» استفاده می‌کنیم، دچار این غلط شده‌ایم. متأسفانه برعکس این پدیدۀ نادرست را نیز، که خود آن هم نادرست است، مشاهده می‌کنیم.
نادرست: این کتاب خوبِ
درست: این کتاب خوبه
مع‌الاسف، علی‌رغم تلاش‌های متعدد جهت اصلاح آن، این مورد هم‌چنان رشد روزافزونی دارد.
2) «است» یا «ست»؟!
ففط وقتی کلمه مختوم به «و» یا «ا» است، می‌شود به‌جای «است» از «ست» استفاده کرد.
نادرست: گل قشنگی‌ست، اسب چالاکیست
درست: جلو است، دانا است
درست: جلوست، داناست
3) نشانۀ مفعولی
نشانۀ «را»، همواره می‌بایست بلافاصله پس از گروه مفعولی بیاید؛ ولی به‌وفور شاهدیم بعد از فعل آورده می‌شود؛ که صحیح نیست.
نادرست: دفاتری که خریداری کرده‌بودم را در قفسه قرار دادم.
درست: دفاتری را که خریداری کرده‌بودم، در قفسه قراردادم.
4) نیم‌فاصله (فاصلۀ مجازی)
این مورد، از همان مواردی است که چون مشکلات بزرگ‌تری در نوشتار عامۀ مردم وجود دارد، مغفول مانده‌است؛ اما ما در بسیاری از اوقات، با نیم‌فاصله سروکار داریم و برای مثال، در نشریات و یا پایان‌نامه، نیاز مبرم به رعایت آن، حس می‌شود. عد‌ه‌ای به گذاشتن آن در کلماتی مانند «می‌روند» و یا «آن‌ها» بسنده می‌کنند؛ ولی نیم‌فاصله دایرۀ گسترده‌تری دارد:
الف) نشانۀ جمع «ها»: لباس‌ها
ب) افعال مضارع اخباری، ماضی استمراری و ماضی نقلی: می‌دوزد، می‌سوخت، پنداشته‌است
ج) واژه‌های مرکب و مشتق‌مرکب: کتاب‌خانه، جست‌وجو
د) حرف اضافه+ اسم (در معنای صفت): به‌خوبی (خوب)، به‌زیبایی (زیبا)
ه) «ای» نکره: خانه‌ای
و) «ی» میانجی در ترکیبات اضافی مختوم به «ه» غیرملفوظ1و2: سامانۀ هوشمند
ز) پسوندهای تفضیلی و عالی3: بوسیدنی‌تر، دل‌چسب‌ترین
ح) پیشوند + اسم (در معنای صفت یا اسم): بی‌ادب، بی‌سامانی
5) اطناب (زیاده‌گویی)
در بسیاری از متن‌ها، می‌بینیم که با حذف یک یا چند کلمه، نه‌تنها آسیبی به متن نمی‌رسد؛ بلکه زیبایی آن نیز دوچندان می‌شود.
مثال: برای چند دقیقه به او خیره شدم.
در جمله بالا، کلمۀ «برای» اضافی است.
6) حشو
به‌کرات شاهد هستیم دو کلمه یا عبارت پشت‌سرهم، معنای یک‌سانی دارند و یا یکی از کلمات یا عبارات، بخشی از معنای کلمه یا عبارت دیگر را در برمی‌گیرد. گویا یک کلمه یا عبارت را دو بار تکرار کرده‌ایم. در این مواقع، یکی از دو جزء می‌بایست حذف شوند.
نادرست: برروی، برعلیه، آخرین اولتیماتوم، همان اول گربه را دم حجله کشت، گاهی اوقات
درست: بر / روی، بر / علیه، اولتیماتوم، گربه را دم حجله کشت، بعضی وقت‌ها
7) «می‌باشد» ممنوع!
علی‌رغم وجود مصدر «باشیدن» در منابع بسیار کهن، استفاده از این واژه نادرست بوده و به‌جای آن، از فعل «است» استفاده می‌کنیم.
نادرست: این قضیه بسیار پیچیده می‌باشد.
درست: این قضیه بسیار پیچیده است.
8) کژتابی
اغلب، جملۀ «بخشش لازم نیست اعدامش کنید» را به‌عنوانِ مصداق ابهام می‌شنویم؛ ولی کژتابی، فقط با عدم رعایت علائم نگارشی ایجاد نمی‌شود. به جملۀ «قاتل کبدی‌کار کرمانشاهی، دست‌گیر شد.» دقت کنید. آیا قاتل کبدی‌کار بوده‌است یا مقتول؟
استفادۀ نادرست از «را» مفعولی نیز می‌تواند سبب کج‌فهمی شود. به تفاوت دو جملۀ زیر توجه کنید:
- فاطمه، طلای تکواندو در توکیو را به گردن انداخت.
- فاطمه، طلای تکواندو را در توکیو به گردن انداخت.
9) غلط رسم‌الخطی
هرگاه پیشوند «ب»، بر سر افعالی که با «اَ» و «اُ» آغاز می‌شوند بیایند، حرف «ی» جای‌گزین آن می‌شود؛ در صورت عدم رعایت، دچار غلط رسم‌الخطی شده‌ایم.
نادرست: بیانداخت، بیافتاد
درست: بینداخت، بیفتاد
01) جمع مکسر با کلمات فارسی!
یکی از روش‌های جمع‌بستن در زبان عربی، جمع مکسر نام دارد؛ لیکن مجاز به استفاده از این قاعده جهت جمع فارسی نیستیم.
نادرست: اساتید
درست: استادان
پاورقی:
1- در این نوع ترکیبات، یا از «ی» میانجی با نیم‌فاصله استفاده می‌کنیم؛ و یا «ۀ» را به کار می‌بریم که دومی بر نخستین ترجیح دارد. البته چیزی که بیش‌ترین اهمیت را دارد، یک‌سان‌بودن تمامی ترکیبات است؛ یعنی همه‌جا، از یکی از دو شیوه استفاده شود.
2- در کلماتی مانند «گره»، «ه» ملفوظ است و نیاز به «ی» میانجی و یا «ۀ» در ترکیبات ندارد. مانند: گره پلاستیک
3- کلمات «بهتر» و «بهترین»، عموماً از این قاعده پیروی نمی‌کنند.
منابع:
1) حسین جاوید، مدرس دوره‌های ویرایش، درست‌نویسی و آماده‌سازی کتاب
2) یلدا ابتهاج، فرزند هوشنگ ابتهاج
