ایوان پنجم/ زمستان 98/ ادبیات فارسی/ علیرضا رحیم‌پور ورودی 97 مهندسی مکانیک دانشگاه صنعتی شریف
شاهنامۀ فردوسی، یکی از بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین سروده‌های حماسی جهان، بر خلاف آن‌چه بسیاری می‌پندارند تنها داستان پهلوانی رستم‌ها نیست. این کتاب پیش از داستان‌های پهلوانی، در بر دارندۀ اساطیر ایران باستان پیرامون اولین انسان و پیدایش او، چگونگی شکل‌گیری تمدن، پیدایش ابزارها، لباس و آداب و رسوم هر دوره، و بعد از گذر از دوران پهلوانی نیز تاریخ و سرگذشت شاهان کشور ایران است. سرایندۀ این حماسۀ بزرگ در دوره‌ای که فرهنگ ایرانی رو به افول بوده است با نوشتن کتابی به زبان فارسی فارغ از لغات عربی1 منجر به حفظ فرهنگ و زبانی شد که هم اکنون در بسیار دورتر از مرز‌های ایران کنونی در شهر‌هایی مثل دوشنبه، هرات و قندهار رواج دارد. شاهنامه را می توان به سه دورۀ اساطیری، پهلوانی (حماسی) و تاریخی (کیانی) تقسیم کرد:
1- اساطیری: این دوره از عهد کیومرث تا پادشاهی فریدون را در بر دارد. در این دوره تمدن ایران شکل می‌گیرد و جامعۀ انسانی به واسطۀ اکتشافات پادشاهان دگرگون می‌شود. جنگ در این برهه با دیوان است و اثری از اقوام دیگر مشاهده نمی‌شود. پایان این دوره را داستان ظهور فریدون و کمک کاوه و مردم برای قیام بر ضد ضحاک رقم می‌زند .
2- پهلوانی: دورۀ پهلوانی از پادشاهی فریدون شروع شده و تا مرگ رستم ادامه دارد. در این دوره ایران درگیر جنگ با همسایگان خود است و دلاوران بسیاری ظهور می‌کنند . پیدایش زرتشت و دین باستانی را نیز در همین دوره باید جست‌و‌جو کرد .
3- تاریخی: این دوره با ظهور بهمن آغاز می‌شود. جنگ‌ها ادامه می‌یابد و با حملۀ اسکندر، ایران به دست بیگانگان می‌افتد. با ظهور اشکانیان استقلال دوبارۀ ایران به‌دست می‌آید اما با وجود دورۀ طولانی حکومت این سلسله، در شاهنامه به آن توجه چندانی نشده است و بعد از چند بیت محدود، فردوسی به حکومت ساسانیان و در انتها حملۀ اعراب پرداخته است.
اکثر خوانندگان با داستان‌های پهلوانی و بخش‌های انتهایی دورۀ اساطیری شاهنامه آشنایی دارند. هرچند بیان دقیق و به تفضیل این داستان‌ها خالی از لطف نیست و هنوز جذابیت خاص و حرف‌های گفته نشدۀ بسیاری دارد، اما در این سلسله از نوشته‌ها برآنیم که شاهنامه را با رویکرد داستانی و از ابتدای آن روایت کنیم. پس در ادامه برای شروع به داستان کیومرث می‌پردازیم.
فردوسی پس از چند گفتار پیرامون مطالبی هم چون پیامبران، ستایش خرد، سلطان محمود و ... چنین می گوید که هیچ کس از آغاز اطلاع چندانی ندارد اما از پدر به پسر این چنین رسیده است که نخستین پادشاه انسان‌ها کیومرث بوده است (برخی منابع اساطیری کیومرث را اولین انسان دانسته اند[1]). در ابتدای دوران پادشاهی کیومرث، فرهنگ ایرانیان هنوز کوچ نشینی بوده و لباس آنان را پوست حیوانات وحشی و اهلی تشکیل می‌داده است. ایرانیان فنون پارچه بافی را در این دوره فراگرفته و به لباس‌های پارچه ای رو می‌آورند. در سایۀ فرایزدی، کیومرث هنر پخت‌و‌پز را به مردمان یاد داده و آموزش و پرورش رواج می‌یابد.
سر بخت و تختش بر آمد به کوه / پلنگینه2 پوشید خود با گروه
از او اندر آمد همی پرورش / که پوشیدنی نو بود و نو خورش
در ادامه پادشاهی کیومرث فراگیر شده و حتی حیوانات را هم در بر می‌گیرد.
دد و دام و هر جانور کش بدید / ز گیتی به نزدیک او آرامید
دوتا می‌شدندی بر تخت او / از آن بر شده فره و بخت او
از این بین خروزان دیو3 به مخالفت با شاه می‌پردازد و با کمک اهریمن سپاهی را جمع کرده، راهی جنگ با کیومرث می‌شود. سیامک، فرزند کیومرث، که از اقدام دیو آگاه می‌شود بدون اطلاع پدر به جمع آوری سپاهی پرداخته و راهی نبرد می‌شود. شمار زیاد سپاهیان دیو و فناوری برتر پوشش جنگی آن‌ها منجر به شکست ایرانیان شده و سیامک کشته می‌شود. کیومرث که به واسطۀ سروش4 از این ماجرا آگاهی می‌یابد ناله کنان و با چشم گریان به سمت کوه می‌رود و بسیاری از انسان‌ها و حیوانات نیز همراه او به کوهستان می‌روند.
دد و مرغ ونخچیر5 گشته گروه / برفتند ویله کنان سوی کوه
سوگواری چند سال ادامه می‌یابد تا نهایت از آفریدگار فرمانی می‌رسد.
درود آوریدش خجسته سروش / کزین بیش مخروش و باز آر هوش
سپه ساز و برکش به فرمان من / برآور یکی گرد6 از انجمن
از سیامک پسری به نام هوشنگ به جا مانده بود. کیومرث، پس از بازگشت، سپاهی از انسان‌ها و حیواناتی که تحت امر او بوده‌اند جمع کرده و به فرماندهی هوشنگ به جنگ دیو می‌فرستد.
پری و پلنگ انجمن کرد و شیر / ز درندگان گرگ و ببر دلیر
سپاهی دد و دام و مرغ و پری / سپه‌دار پر کین و کندآوری7
پس پشت لشکر کیومرث شاه / نبیره8 به پیش اندرون با سپاه
جنگ بین سپاه هوشنگ و دیوان با پیروزی هوشنگ پایان می‌یابد. با گرفته شدن انتقام سیامک دوران پادشاهی سی سالۀ کیومرث نیز به انتهای خود می‌رسد. فردوسی داستان کیومرث را با بیتی پیرامون ناپایداری دنیا خاتمه می‌بخشد.
جهان سر به سر چون فسانه است و بس / نماند بد و نیک بر هیچ کس
پاورقی:
1. در بسیاری از منابع تعداد لغات عربی را تنها 865 آورده‌اند
2. لباس یا جوشنی که از جنس پوست پلنگ باشد.
3. گاهی خزوران دیو نیز نوشته اند.
4. وحی
5. هر حیوانی که شکار می‌شود.
6. پهلوان
7.دلیری
8. در گذشته به معنای فرزند فرزند بوده است.
منابع:
1-پورخالقی،مهدخت.قائمی،فرزاد.بامشکی،سمیرا.صافی،حامد.(بهار 95).بررسی داستان کیومرث در شاهنامه و تواریخ عربی متاثر از سیرالملوک‌ها برا اساس فزون متنیت ژنت
