در 14 مي 2022 پسر سفیدپوست 18 سالهای به نام پيتون گندرون[1] به محله ايست‌سايد شهر بوفالو در ايالت نيويورك كه عمده ساكنان آن را سیاه‌پوستان تشكيل می‌دهند رفت و 10 سیاه‌پوست را در يك فروشگاه مواد غذایی به ضرب گلوله كشت و سه نفر را مجروح كرد كه یک‌تن از آن سه جراحت‌دیده نيز سیاه‌پوست بود.[2] بر اساس يك سند 180 صفحه‌اي برجای‌مانده از قاتل، وي به توهم توطئه[3] جايگزيني بزرگ[4] مؤمن بوده و خود را فاشيست و سفیدپوست برتری‌طلب توصيف كرده بود. او متأثر از اين ديدگاه برتری‌طلبانه سفیدپوستان، داراي مواضع افراطي شده؛ استدلال میکند که آمریکایی‌های سفید در خطر جایگزینی با افراد رنگین‌پوست هستند و به همين سبب اين جنايت را که باانگیزه نژادپرستانه از پیش طراحی كرده بود، مرتكب شد.
توهم توطئه اعتقادی است مبنی بر این‌که تلاشي پنهان مانند یک نقشه مخفيانه يا یک گروه كوچك قدرتمند و دسیسه‌گر مسئول یک رويداد یا ايجاد شرایطي خاص محسوب مي‌شوند. اين باور به‌طور هم‌زمان روایت‌های ثابت، پذیرفته‌شده و واقع را در مورد وقايع و رخدادها رد میکند.[5] به‌طور مثال معتقدان به توهم توطئه تصريح و تأکید می‌کنند كه كرونا تلاشي در جهت كنترل جمعيت جهان بوده است.[6] همان‌طور که در کتابم[7]توضيح داده‌ام، توهمات توطئه همواره در طي قرون و اعصار وجود داشته و برای توجیه خشونت علیه گروه‌های به حاشیه رانده‌شده تاریخی مانند رنگین‌پوستان، يهوديان و مهاجران از آن‌ها استفاده‌شده است.
لازم به ذكر است كه توطئه، رویدادی واقعی است و اتفاق می‌افتد؛ اما بین توطئه تأییدشده و توهم توطئه تفاوت وجود دارد مبنی بر این‌که برای اثبات یک توطئه واقعی، شواهد و قرائن بیّن وجود دارد به‌طور مثال اسنادی که افشا می‌شوند و نقش عوامل الف، ب، پ و … را نشان می‌دهند؛ درحالی‌که توهم توطئه، رویدادهايی اثبات نشده و فاقد اسناد معتبر و مشروع است.[8]
چنان‌که گفته شد توهم توطئه در همه ادوار وجود داشته اما تحقیقات نشان می‌دهد[9] که اعتقاد به این ایده در بزنگاه‌های بحراني مانند وقوع یک بیماری همه‌گیر جهانی افزايش می‌یابد.[10] البته در عصر حاضر عامل تأثیرگذاری دیگر هم بر افزايش گرايش به اين توهمات نقش‌آفرین است: سیاستمداران، چهره‌های تأثیرگذار فضاي مجازي همچنين گروه‌های حامي و معتقد به توهم توطئه از سراسر جهان مانند كيواِنان[11] كه در فضاي برخط رشد کرده‌اند، در سالهای متأخر اعتقاد به اين توهمات را به سرخط اخبار رسانه‌های جريان اصلي تبدیل کرده‌اند.[12]
به‌واقع همه ما در زير آوار سيل ويرانگر توهمات توطئه كه بر بستر رسانه جاري است؛ در حال مدفون شدنيم[13]؛ بحراني كه هرگز در گذشته آن را به شكل فعلي به‌ویژه در سكوهاي رسانه‌های اجتماعي مانند تیک‌تاک و اسنپ چت، سكوهاي اشتراک‌گذاری تصوير زنده مانند توييچ[14] و سكوهاي ارتباطي مانند ديسكورد[15] تجربه نكرده بوديم. شاهد اين مدعا نيز ويدئوهاي تیک‌تاک با هشتگ توطئه است كه به‌تنهایی بيش از 10.7 ميليارد بازديد داشته‌اند.
ممكن است به اين فكر بيفتيد كه اگر با اين قبيل توهمات روبه‌رو شديد– دیدگاه‌هایی چون مسطح بودن كره زمين، به‌رغم آن‌که قرن‌هاست علم بر آن خط بطلان كشيده- از كنار آن‌ها عبور مي‌كنيد كه اين مهم امري بسيار مبارك است و بايد آن را به فال نيك گرفت؛ اما چنان‌که در جنايت ايست‌سايد بوفالو شاهد بوديم – كه به هنگام آن رخداد قاتل فيلم حمله‌اش را از طريق توييچ به‌طور زنده و مستقيم پخش کرد و البته سكوي مذكور نيز در کمتر از دو دقیقه پخش آن را متوقف كرد – توهمات توطئه برخط، می‌توانند پيامدهاي خطرناك نابرخط در پي داشته باشند لذا در ادامه به چند نكته كه به شناخت توهم توطئه كمك و از گرفتار شدن در آن جلوگيري میکند اشاره می‌شود.
آنچه بايد درباره توهم توطئه بدانيم:
چگونه توهم توطئه مؤثر واقع می‌شود
توهمات توطئه موضوعاتي هستند كه براي اثباتشان از شواهد و اسناد در دسترسِ گمراه‌کننده و نامعتبر استفاده می‌شود. بخشي از اين اسناد جهت قبولاندن موضوع، ساخته می‌شوند به‌ویژه در رسانه‌های اجتماعي با استفاده از عکس، فیلم كوتاه، صوت و آمار يا حتي توليداتي خارج از موضوع براي جذب و به دام انداختن بينندگان. به‌طور مثال دختري جوان در تیک‌تاک جهت اثبات مسطح بودن زمين با بهره‌مندی از يك كليپ صوتي وهم‌آور و نقل‌قولی بي‌ربط با موضوع، همچنين نماگرفت‌هايي از يك پويانمايي، 2.2 ميليون بازديدكننده را به فرسته خود جلب كرد. لازم به ذكر است كه ادله ارائه‌شده توسط اين دختر و ساير باورمندان به توهمات توطئهِ مشابه، متفطنانه از ميان بخش‌هایی از شواهد و براهين بسياري از كارشناساني برگزيده می‌شود كه كليت نظراتشان با اصل موضوع مورد ادعاي توطئه‌باوران در تناقض است. توطئه‌ها، باورمندان بالقوه خود را تشجيع می‌کنند تا رويدادها و مسائل نامرتبط را به هم ربط داده و بر اين اساس شواهدشان را بيابند و تحقيقات خود را به استناد شواهد ساخته‌شده براي اثبات ادعايشان انجام دهند. عملكرد مؤمنان به توهم توطئه همچون كارآگاهان در يك پرونده جنايي است ولي اگر اين باورمندان بخواهند شواهدي دال بر تائید توهمات خود بيابند به‌احتمال‌زیاد از رسانه‌های اجتماعي هم منتفع می‌شوند؛ آن‌هم به مدد الگوریتم‌های[16] رسانه‌های اجتماعي كه محتواي مدنظر كاربران را فارغ از واقعي يا جعلي بودن، مطابق خواست و جهت تأمین تمنيات آن‌ها ارائه میکند.
مراقب ادعاهایي باشیم که به نظر می‌رسد فرار به جلو بوده یا به ایجاد خوف و خشم عليه گروهي خاص منجر می‌شود
توهمات توطئه از روایت‌هایی بهره می‌برند كه حاوي هشدارهايي خوفناك است و مقصودشان برانگيزاندن ترس. باورمندان به اين توهمات ضمن جهد براي تبيين رخدادهاي ناگوار در اقصي نقاط گيتي و انتقاد از آن، علت را به توطئه‌های شوم گروهي خاص از مردم، يك دولت يا چهره‌های مشهور منتسب كرده سپس به سرزنش آن مسببان مبادرت می‌کنند. به‌طور مثال و همان‌طور كه در مدخل اين مقاله اشاره شد يكي از توطئه‌هایی كه جنايتكار ايست‌سايد به آن اعتقاد داشت، جايگزيني بزرگ نام دارد[17] كه نام جنبشی جهانی است كه به‌سرعت در اینترنت در حال رشد است. اين باور مدعي است سفيدپوستان از آنچه نسل‌کشی سفید خوانده می‌شود آسیب می‌بینند و به‌دروغ ادعا میکند مهاجرت رنگین‌پوستان تلاشي سازمان‌دهی شده براي عملياتي شدن اين نسل‌کشی است.[18] مشابه اين مواضع، توهم توطئه به باورمندانش اجازه می‌دهد تا از قبول مسئوليت در قبال تصمیمات شخصی خود که ممکن است به پیامدهای منفی منجر شود اجتناب کنند؛ همچنين سیاستمدارانی که از آن‌ها حمایت می‌کنند به همين شيوه ممکن است در جهت تحقق منافع رأی‌دهندگاني كه آنان را برگزيده‌اند عمل نکنند، یا نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی ناشي از باورهاي توطئه محور که در همين چارچوب حاميان چنين سياست‌مداراني را در مضیقه و تنگناهاي مختلف قرار می‌دهد.
گروه‌های مروج توهم توطئه در فضاي برخط، اغلب كاربراني را كه در زندگي انزوا و تنهايي را تجربه می‌کنند، جذب می‌کنند. یک مطالعه منتشرشده در مارس 2017 گزارش می‌دهد که طردشدگی اجتماعي، باور به خرافه و اعتقاد به توطئه را تقویت میکند. در اين تحقيق به قلم آلين كومان استاد روان‌شناسی دانشگاه پرينستون[19] آمده كه مردم، مروجان و مؤمنان به توهم توطئه را اشخاصي عجیب‌وغریب می‌پندارند، اما حتی صاحبان تحصيلات عالي در دانشگاه‌های معتبر نیز می‌توانند در زمره پذيرندگان این دیدگاه‌ها محسوب شوند. لذا هرکس اگر در شرایطي مناسب قرار گيرد می‌تواند به چنین باوری، تعلق‌خاطری عميق پيدا كند.[20] مروجان توهم توطئه در فضاي برخط قربانيان فكري خود را به تعدادي از هم‌مسلکان خود می‌سپارند تا با آنان به گفت‌وگو بنشينند و باعث شوند قربانيان احساس كنند عضوي خاص از يك گروه و انجمن‌اند[21] و به‌واسطه اين عضويت به اطلاعاتي سري و منحصربه‌فرد دسترسي پيدا مي‌كنند. لازم به ذكر است كه اين احساس در زمان بحران روحي يا انزواي اجتماعي می‌تواند پررنگ‌تر و قوی‌تر عمل كند. به‌طور مثال در اکتبر ۲۰۱۷ کاربري با امضای كيو كه ناشناس (اِنان) بود مطالبي را در اتاق گفت‌وگوی وب‌گاه فورچن[22] ارسال کرد. وي مدعی شد که در ایالات‌متحده به اطلاعات طبقه‌بندی‌شده دسترسی دارد و بهره‌مندي از آن اطلاعات مستلزم داشتن اجازه كيو است كه در سرویس‌های اطلاعاتی بیانگر رده امنيتی بالاست و وي نيز واجد آن است. مطالب ارسال‌شده توسط كيو اغلب زباني رمزآلود داشتند و پر از شعار، وعده و موضوعاتی در حمايت از دونالد ترامپ رئیس‌جمهوری وقت آمريكا بود. جنبش دست راستی کیوانان[23] در زمان زمامداري ترامپ بر پایه این باور متوهمانه شکل گرفت كه وي مخفیانه با نخبگان شیطان‌پرست که کودکان را مورد آزار جنسی قرار می‌دهند و در دولت، بازار و رسانه‌ها رخنه کرده‌اند، می‌جنگد. اعضاي كيوانان مدعی شدند که تحقیقات رابرت مولر[24] درباره راشاگيت سرپوشی برای به حاشيه راندن تحقيق درباره آزار جنسی کودکان توسط دموكرات‌ها مشهور به پيتزاگيت است. بنا به گزارش منتشرشده در فوريه 2022 توسط موسسه تحقيقاتي دين عمومي[25] تا سال 2021 به‌طور تقريبي 16 درصد از آمريكايي‌ها (از هر پنج آمریکایی یک نفر و از هر چهار جمهوری‌خواه یک نفر) همچنان به توهمات توطئه كيوانان اعتقاد دارند مبني بر این‌که دولت آمريكا، رسانه و بازارهاي مالي جهاني توسط کودک‌آزاران شیطان‌پرست اداره مي‌شود.[26] بلافاصله پس از مورد اقبال گرفتن اين فرسته‌ها در فضا‌هاي گفت‌وگوی كمتر شناخته‌شده مجازي، اين اكاذيب به آنی در سكوي رسانه‌های اجتماعي جريان اصلي مانند فیس‌بوک، وبلاگ‌ها و تارنماهاي سياسي همچنين پادکست‌ها موردتوجه عامه قرارگرفته به‌سرعت بازنشر و داغ شد. گفتني است كه رهايي از اين دیدگاه‌ها براي افرادي كه در ورطه چنين توهماتي درمی‌غلتند می‌تواند جان‌فرسا شود چراکه وقتي عضو گروهي با اعتقادات خاص محسوب شويم زماني كه اعضاي گروه كاري انجام می‌دهند يا موضعي اتخاذ می‌کنند كه با آن موافق نيستيم، موضع‌گیری خلاف آن كنشي به‌غايت دشوار است.
چگونه از توهم توطئه اجتناب کنیم:
ياد بگيريم و مطمئن شویم که اطلاعات درست را از منابع معتبر دريافت كنيم و به اشتراک بگذاریم
ما طي ايام متأخر در حوزه اخبار و اطلاعات به‌طور فزاينده به ديگراني چون چهره‌های تأثیرگذار فضاي مجازي متكي شده‌ایم تا در جايگاه دروازه‌بانان خبر حجمي عظيم از اخبار و اطلاعات را بپالايند و آنگاه به ما بگويند چه چيز حائز اهميت و لايق دانسته شدن است. توهمات توطئه اين باور را تقويت و ترويج می‌کنند كه منابع اصلي و ديرين كسب اطلاعات و اخبار مانند كارشناسان واقعي كه در زمينه فعالیت‌های حرفه‌ای خود تحصيل و کارکرده‌اند يا رسانه‌های خبري معتبر كه ابزار و افراد درستي‌سنج، خبرنگاران و گزارشگران خبره و سردبيران را جهت اطمينان از صحت خبر به خدمت می‌گیرند، قابل‌اعتماد نيستند چراکه در تلاش‌اند حقايق را از مردم مخفي بدارند. حتي ممكن است با خواتدن اين سطور برخي استدلال كنند كه مقاله حاضر كه براي یاری‌رساندن به كاربران/مخاطبان براي عدم درغلطيدن در ورطه پرمخافت توهم به زينت طبع آراسته‌شده، به‌واقع تلاشي براي جلوگيري از يافتن چيزي است كه باورمندان به توطئه آن را حقيقت واقعي می‌پندارند. بنابراين يكي از راه‌هایی كه مروجان توهم توطئه به دنبال آن‌اند اين است كه اعتماد كاربران/مخاطبان را به منابع معتبر از ميان ببرند بدان اميد كه در عوض، به آن‌ها ايمان آورده شود. كاهش تدريجي اعتماد به منابع معتبر همراه با كمبود دانش در موضوعاتي خاص چون شيوه عملكرد دولت يا مسائل مرتبط با حوزه علم به درهم تنيدگي مضاعف با توهمات توطئه انجاميده است. به‌طور مثال اگر دركي درست از شيوه رأی‌گیری پستي و غيرحضوري، نحوه و زمان شمارش آرا هم‌چنین امنيت دستگاه‌های رأی‌گیری در آمريكا وجود نداشته باشد ادعاي دروغ بسیاری از داعیه‌داران توهم توطئه طرفدار ترامپ مبني بر تقلب در انتخابات رياست جمهوري 2020 و تغيير نتايج آن جريان‌ساز می‌شود.[27] به هنگام مواجهه با ادعاهايي توطئه آميز مانند تقلب در انتخابات يا همه‌گیری ویروس‌های بیماری‌زا سعي كنيم هر چه بيشتر نسبت به سازوکار موضوع و چگونگي و ماهيت مسائل آگاهي يابيم و براي اين كار از منابع آموزشي مربوط به سواد رسانه‌ای ديجيتال[28] كه از طريق مدرسه، كتابخانه يا سازمان‌هایی كه در حوزه سواد خبري فعاليت می‌کنند[29] و در دسترس ماست استفاده كنيم. اگر دانش را از منابع معتبر گردآوري كنيم می‌توانیم توطئه‌ها و افرادي كه سعي در اشاعه آن را دارند شناسايي كنيم.
خود را از اينترنت دور نگه‌داشته، با تأنی در فضاي مجازي تردد كنيم
مردم می‌توانند به توهمات توطئه وابسته شوند[30] چراکه می‌پندارند كه در حال كشف حقيقت درباره توطئه‌هایی سري هستند. اين احساس كه بخشي از يك گروه در اين خصوص باهم همكاري می‌کنند می‌تواند به اين وابستگي دامن بزند. برخط بودن مداوم، توانايي ما را در تفكر انتقادي كاهش مي‌دهد فلذا نمی‌توانیم درباره آنچه در قالب خوراك رسانه‌های اجتماعي دريافت می‌کنیم تحقيق و ترديد كنيم چراکه لحظه‌به‌لحظه غرق شدنمان را در زير اضافه‌بار اطلاعات شاهديم. مطالعه انجام‌شده توسط مركز تحقيقات پيو[31] در سال 2020 بيان میکند آمریکایی‌هایی که اخبار را به‌طورمعمول از رسانه‌های اجتماعی دریافت می‌کنند نه‌تنها در معرض اطلاعاتي گمراه‌كننده‌تر مانند توهمات توطئه قرار دارند بلكه نسبت به افرادی که اخبار را از ساير منابع مانند انواع ديگر رسانه‌ها دریافت می‌کنند، از سطح دانشي نازل‌تر برخوردارند.[32] پرهيز از مداومت در برخط ماندن همچنين عدم شتاب و تعجيل در به اشتراک‌گذاری محتوا در رسانه‌های اجتماعي امري مهم در پيشگيري از دچار شدن به بيماري صعب‌العلاج توهم توطئه است.
براي مشاهده نشانه‌های افراط‌گرایی در دوستانمان به حرف‌هایشان گوش كنيم
گرچه ممكن است ما به بيماري توهم توطئه مبتلا نشويم اما محتمل است كه دوستانمان دچار آن شوند. می‌توانیم طي گفت‌وشنود با دوستان و مشاهده نشانه‌هایی از افراط‌گرایی به‌طور مثال واکنش‌های پرخاشگرانه توأم با عصبانيت ناگهاني نسبت به گروه‌هایی مانند رنگین‌پوستان، يهوديان و مهاجران كه در طول تاريخ همواره در حاشيه بوده، از سوي گروه‌های تندرو مورد هجمه واقع می‌شوند؛ به آنان كمك كنيم. جهت اين كمك‌رساني بايد چگونگي دريافت اطلاعات از منابع معتبر و آموخته‌هایمان از توهمات توطئه را با آن‌ها به اشتراك بگذاريم. زماني كه دوستانمان آراءشان را درباره اقليت‌ها و دسته‌های به حاشیه رانده‌شده ابراز كردند اگر مطمئن شديم كه خطري تهديدمان نمی‌کند؛ ضمن پرهيز از تمسخر، ديدگاهشان را مستدل و با طرح سؤال‌هاي كلي که آن‌ها را به فکر کردن در مورد باورهایشان ترغیب میکند به چالش بكشيم؛ چراكه تأثیر سؤال پرسیدن بسیار بیشتر از بیان نظرات قطعی است و در تعاقب آن‌ها را به تفكر انتقادي نسبت به موضوع موردبحث دعوت كنيم. «من خودم در موردش تحقیق کرده‌ام» جمله‌ای است که اغلب طي اين گفت‌وشنودها از زبان افرادی که توهمات توطئه را باور دارند، می‌شنویم. مشکل اینجاست که تحقیقات آن‌ها به‌طورمعمول به تماشای ویدئوهای حاشیه‌ای یوتیوب، دنبال کردن تصادفی افراد در فیس‌بوک و گزينش سازمان‌يافته شواهد و مدارک از حساب‌های توییتری طرفداران متعصب این نظرات محدود می‌شود؛ اما روح تردید حاکم بر فضای مجازی متأثر از توهمات توطئه، در واقع کلید آغاز افکار منطقی است. بسیاری از افراد که توهمات توطئه را باور دارند خود را شک‌گرایانی موفق و محققانی خودآموخته در زمینه مسائل پیچیده می‌دانند. هدف این نیست که از میزان تردید یا کنجکاوی آن‌ها بکاهیم بلکه می‌خواهیم چیزی که نسبت به آن کنجکاو هستند یا به آن شک دارند را تغییر دهیم. البته اگر امیدوارید كه یک مکالمه سازنده به‌سرعت به یک بینش و ادراک آنی ختم شود سخت در اشتباهيد. بیرون کشیدن افراد از عمق چاه توهم توطئه فرایندی بسیار طولانی است. جووان بایفورد[33] روان‌شناس و مدرس اوپن یوینورسیتی دراین‌باره می‌گوید این توهمات توطئه فقط در مورد درست یا غلط بودن یک مسئله نیستند، بلکه در پس آن‌ها احساس دلخوری، نارضایتی و خشم نسبت به اوضاع جهان هم وجود دارد. وي مي‌افزايد كه در مواجهه با اين افراد نسبت به نتیجه‌ای که می‌توانید از روشنگري به دست آورید، واقع‌بین باشید. توهم توطئه به افرادی که به آن اعتقاد دارند، حس برتری القا می‌کنند. این نظرات در افراد عزت‌نفسی بسیار بالا ایجاد میکند و همین باعث می‌شود آن‌ها در برابر تغییر مقاومت کنند. توهمات توطئه به‌طورمعمول داستان‌هایی ساده و تأثیرگذارند که مسائل جهان را توضیح می‌دهند. بپذيريم كه واقعیت، پیچیده و غيرشفاف بوده پردازش آن برای ذهن ما دشوار است.[34]
*اين نوشتار ترجمه آزاد مقاله‌اي با عنوان
Conspiracy Theories: How to Spot Them, and What You Need to Know
نوشته Cindy L. Otis نويسنده، كارشناس حوزه اطلاعات نادرست عمدي و افسر سابق سازمان سيا است كه در 2 ژوئن 2022 منتشر شد.
[1] Payton S. Gendron
[2] www.nytimes.com/live/2022/05/14/nyregion/buffalo-shooting
[3] Conspiracy theory
[4] ايده Great Replacement كه خواستگاه آن فرانسه است در سال ۲۰۱۰ توسط یک نویسنده راست افراطی فرانسوي به نام رنو کامو در کتابش با نام جایگزینی بزرگ مطرح شد و از آن زمان سیاستمدارانی مانند اریک زمور كه نامزد سابق ریاست‌جمهوری فرانسه و دارای تفکرات راست افراطی است، از آن استفاده کرده‌اند.
[5] سروناز تربتي چنان‌که در مقدمه كتاب خود با نام تئوري توطئه بيان كرده معتقد است نگرش توطئه‌باور زماني شكل مي‌گيرد كه دیدگاه‌ها و نظرها از واقعيت به خيال و از منطق و استدلال به پریشان‌گویی سوق داده مي‌شوند.
[6] www.teenvogue.com/story/most-popular-conspiracy-theories
[7] www.amazon.com/True-False-Analysts-Guide-Spotting/dp/1250239494
[8] https://media.shafaqna.com/news/538420
[9] https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/1750698017701615
[10] https://psychnews.psychiatryonline.org/doi/10.1176/appi.pn.2021.1.14
[11] www.teenvogue.com/story/qanon-conspiracy-theories-social-media-teens
[12] www.vox.com/23037390/alex-jones-sandy-hook-elizabeth-williamson-book
[13] www.washingtonpost.com/politics/2022/05/18/buffalo-shooting-great-replacement-qanon
[16] www.nytimes.com/interactive/2019/06/08/technology/youtube-radical.html?mtrref=www.teenvogue.com&gwh=F399FDA85832B15EE669F3FFE3B96B4F&gwt=pay&assetType=PAYWALL
[17] www.npr.org/2022/05/16/1099034094/what-is-the-great-replacement-theory
[18] www.splcenter.org/hatewatch/2022/05/17/racist-great-replacement-conspiracy-theory-explained?gclid=CjwKCAjwyryUBhBSEiwAGN5OCM2K7FWVcj12mi4DYjL7T8zh7IaCrGCcBZf_GTDFHTQPppksrm5EcBoCEKcQAvD_BwE
[19] https://psych.princeton.edu/person/alin-coman
[20] www.scientificamerican.com/article/conspiracy-theorists-may-really-just-be-lonely
[21] www.vox.com/21558524/conspiracy-theories-2020-qanon-covid-conspiracies-why
[22] 4chan وب‌گاه انگلیسی‌زبان جهت اشتراک‌گذاری تصاوير
[23] QAnon
[24] Robert Mueller سیاست‌مدار جمهوری‌خواه كه ششمین مدیر اجرایی اف‌بی‌آی از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۳ بود و در سال ۲۰۱۷ در مقام دادستان ویژه تحقیقات مداخله روسیه در انتخابات 2016 آمریکا (راشاگيت) منصوب شد.
[25] Public Religion Research Institute سازمان تحقیقاتی و آموزشی غیرانتفاعی، غیرحزبی آمریکایی که متخصص در مطالعه کمی و کیفی موضوعات سیاسی به دلیل ارتباط آن‌ها با ارزش‌های دینی است.
[26] www.prri.org/press-release/new-prri-report-reveals-nearly-one-in-five-americans-and-one-in-four-republicans-still-believe-in-qanon-conspiracy-theories
[27] https://time.com/5902728/voter-fraud-2020-2
[28] Digital Media Literacy ویژگی‌های چندوجهی سواد رسانه‌ای را باقابلیت‌های فناورانه سواد دیجیتال ترکیب میکند. برای داشتن سواد رسانه‌ای دیجیتال، كاربر باید قادر به مصرف انتقادی و تولید خلاقانه متن چندرسانه‌ای با استفاده از فناوری‌های دیجیتال بشود.
[30] www.theguardian.com/us-news/2019/may/02/why-we-are-addicted-to-conspiracy-theories
[31] Pew Research Center اندیشکده آمریکایی مستقر در واشینگتن دی. سی. است که به ارائه اطلاعات درباره مسائل، نگرش‌ها و روندهای شکل‌دهنده ایالات‌متحده و جهان می‌پردازد.
[32] www.pewtrusts.org/en/trust/archive/fall-2020/americans-who-get-news-mainly-on-social-media-are-less-knowledgeable-and-less-engaged
[33] Jovan Byford
