تنوع و توليد انبوه اطلاعات همراه با رشد و توسعه شبکه‌های ارتباط رقومي (ديجيتالي)، زیست‌بوم ارتباطي انسان را وارد مرحله‌ای جدید از حيات کرده است. در اين زیست‌بوم، توليدكنندگان محتوا توليدات خود را به شيوه برخط و از طريق مجراهای رسانه‌ای جديد با اولي دانستن آن‌ها نسبت به رسانه‌های سنتي توزيع می‌کنند. با اين اوصاف و نظر به بالندگي نسل جوان در دنیای «اول دیجیتال»، داشتن حداقلِ توانمندي در حوزه سواد رِسانه‌ای دیجیتال[1]نه‌تنها در زندگی روزمره، بلکه در محیط کار امري محتوم و ضروری است.
سواد رسانه‌ای دیجیتال به‌طور دقيق همان چیزی است که در عنوانش هويداست: تلفيق لایه‌های سواد ديجيتالي با سواد رسانه‌ای؛ به‌عبارت‌دیگر سوادي نوين مركب از ویژگی‌های چندوجهی سواد رسانه‌ای و قابلیت‌های فناورانه سواد دیجیتالی. جوان امروزي برای داشتن سواد رسانه‌ای دیجیتال باید در مصرف انتقادی و تولید خلاقانه محتواي چندرسانه‌ای با استفاده از فناوری‌های دیجیتال توانمند شود.
تأثیر رسانه‌های اجتماعی، فناوری و منابع برخط بر مخاطبان شبکه‌ای بسیار زیاد و اجتناب‌ناپذیر است. بر اين مبني و با افزایش اتکا به فناوری، سواد رسانه‌ای دیجیتال ارزشمندترین ابزار برای یادگیری مادام‌العمر آنان محسوب می‌شود.
سواد رسانه‌ای دیجیتال
براي هر شخص مهم است كه به فهمي بنيادي از نحوه عملكرد رسانه و شيوه تشخيص گزارش‌های صحيح و صادقانه دست يابد. امروزه مخاطبان شبکه‌ای اخبار را به‌طور صرف از طريق روزنامه‌ها دنبال نمی‌کنند بلكه گزارش‌هاي برخط بر بستر رسانه‌های اجتماعي و البته همچنان تلويزيون در اين زمينه بسيار موردتوجه و محل رجوع‌اند.
شناخت منابع متكثر كسب اطلاعات و اخبار و آگاهي و اشراف بر فناوري دسترسي، گردآوري و اشتراک‌گذاری محتوا بسيار مهم است. اين درك فناورانه از آنجایی اهميتي مضاعف می‌يابد كه امروزه شاهد توليد محتواهايي به مدد فناوري جعل ژرف[2] هستيم كه مولود هوش مصنوعي[3]محسوب شده و به حد كافي شناسايي رسانه‌های جعلي و فرسته‌های خبري آن‌ها را دچار تعب و پيچيدگي مي‌كند تا جايي كه به‌طورمعمول از منابع و محتواي واقعی، غيرقابل تشخیص و تفکیک‌اند.[4]
سواد رسانه‌ای دیجیتال مخاطبان شبكه‌اي را قادر می‌سازد تا مهارت‌ها، دانش و فهمي درست برای بهره‌مندی حداكثري از فرصت‌های عرضه‌شده در قالب خدمات ارتباطی مرسوم و نوين به‌کارگیرند. مضاف آن‌كه داشتن سواد مرتبط با رسانه‌های دیجیتال به مخاطبان شبكه‌اي كمك می‌کند كه ضمن مدیریت محتوا و ارتباطات، از خود و خانواده خود در برابر خطرات بالقوه مرتبط با بهره‌مندی از این خدمات صيانت كنند.[5]
حال چگونه بايد به شناسايي اين چالش مبادرت كرد و با آن به مقابله پرداخت؟ از منظر اجتماعي بايد با رويكردي از بالا به پايين با موضوع مواجه شد. نقطه عزيمت، مدارس و شیوه‌های تربيت و يادگيري فرزندانمان است. برنامه‌های درسي به نحوي بايد تغيير كنند که منعکس‌کننده نیازهای امروز و فردا برای تحلیل و درك رسانه و مجموعه‌های داده پیچیده ناظر به حوزه اشتغال محسوب شوند.
آموزش، حركت در مسير حل معضل
گسترش فناوری‌های دیجیتال تغییر بنيادين در ماهیت زیست‌بوم نیروی کار را به دنبال دارد كه اين مهم صنايع را در دنيا با واقعيت کمبود مهارت‌هاي سواد رسانه‌ای دیجیتال مواجه می‌کند. برطرف شدن اين چالش‌ها مستلزم پذيرش راه‌حل‌هایی بديع است که با تغيير برنامه درسی و به‌تبع آن تغيير رويه آموزش سنتی از دوره ابتدایی بُروز و تا سطح رابطه کارگر/کارمند و كارفرما ظهور پيدا می‌کند.
اين جهت‌گیری حائز اهميت است چراکه خط‌مشی آموزش بايد بر یاری‌رساندن به والدين و دانش آموزان جهت انجام يادگيري در خانه، افزايش توانمندي در حوزه سواد رسانه‌ای ديجيتال و تقويت ساختارهاي آموزش ديجيتال تأکید كند. اين قابليت كه چگونه می‌توان از داده‌های موجود براي تحقيق درباره يك موضوع استفاده كرد و در تعاقب، شيوه ارائه و به تصوير كشيدن آن مهارتي اساسي است.
فقدان آموزش ديجيتال در حال حاضر به يك عدم تعادل آشكار بين مهارت‌های فني از یک‌سو و نيروي كار موجود از سوي ديگر انجاميده است. البته تصريح می‌شود كه مهارت‌های سخت‌افزاری شامل به‌کارگیری ابزاريِ فناوري، تنها یک‌روی سكه است و روي ديگر آن عبارت است از موضوعاتي چون اخلاق در فناوري و تحليل بی‌طرفانه اخبار و پژوهش‌ها؛ این‌که محتواها از كجا آمده‌اند، جهت‌گيريشان چگونه است و آيا با حسن نيت تولیدشده‌اند يا خير.
بهره‌مندی مناسب از فناوري
وزارت دیجیتال، فرهنگ، رسانه و ورزش انگلستان (DCMS)[6]در اوايل سال 2022 قوانين و مشوق‌هایی را در حمايت از فناوري و براي اطمينان از تمركز مستمر بر نوآوري در حوزه‌های ديجيتال اعلام كرد كه اين حوزه‌ها عبارتند از تبليغات برخط اخلاق‌مدار، توسعه راهبرد داده مليِ بريتانيا و تأمل بر نتایج حاصل از بررسی وضعيت كلي بازارِ رسانه‌های خبري با تأکید بر روزنامه‌نگاری دیجیتال که متضمن راهبرد سواد رسانه‌ای دیجیتال است.
نيكي مورگان[7]عضو حزب محافظه‌کار مجلس اعيان كه وزیر وقت وزارتخانه مذكور در دوران نخست‌وزیری بوريس جانسون[8] بود در فراز گزارش خود درباره ارزيابي از اجراي مقررات مزبور ناظر بر ظرفیت‌های فني فناوري تصريح می‌کند كه «اگر فناوري به معناي تام كلمه به انقياد انسان درآيد، نيرويي عظيم براي نيل به خير محسوب می‌شود».
در اين ميان هوش مصنوعی از جمله فناوری‌هایی است که به‌طور مستقیم به تقویت تلاش‌ها در حوزه سواد رسانه‌ای دیجیتال ياري می‌رساند. به‌طور مثال اين فناوري قادر است:
- محتوا را از منابع معتبر و منحصربه‌فرد در سراسر گيتي تجميع كند
- موضوعات را در مسائل مورد مطالعه ارزش‌گذاری و دسته‌بندی كند
- نقل‌قول‌ها را برجسته كند و نتايج را در قالبي ساده و سليس نمايش دهد
- افراد، مکان‌ها، سازمان‌ها و شرکت‌ها و موضوعات موردعلاقه ذی‌نفعان را به‌طور دقیق تشخیص دهد و برچسب‌گذاری کند
البته لازم به تأکید است كه هوش مصنوعي بايد بر ستون اخلاق استوار شود فلذا براي اطمينان از حصول نتايجي عاري از تعصب بايد از گروهي متنوع از برنامه‌نویسان در اين زمينه بهره برد.
سواد رسانه‌ای ديجيتال در دي اِن اِي انسان قرن 21 مأوا دارد. در آن هنگام كه مجال بهره‌مندی از اطلاعات و فناوري جهت يافتن، سنجيدن، خلق كردن و آنگاه به اشتراك گذاردن اطلاعات فرامی‌رسد انسان عصر ديجيتال در جايگاهي رفيع و بی‌همتا قرار می‌گیرد. البته مخاطب شبكه‌اي در همان هنگام كه از هوش مصنوعي براي تجزیه‌وتحلیل داده‌ها جهت كاهش فشار بر روي نيروي كار انساني مدد می‌گیرد بايد به ياد آورد كه به‌کارگیری آن فناوري خود مستلزم تعالي در بستر زمان و اخلاق است.
در عصر ديجيتال كه با کم‌سوادی گسترده رسانه‌ای در حوزه ديجيتال مواجهيم بايد شایستگی‌ها و توانمندی‌های فردي شهروندان افزايش يابد تا شناخت داده‌های جعلي و كژكاركرد آن‌ها برايشان هويدا شود. براي انجام اين مهم بايد به ماشین‌ها اجازه داد تا در درك و تفسير بهتر اخبار و داده‌ها به مخاطبان شبکه‌ای كمك كنند و موجد سوادي پرمایه‌تر شوند به‌نحوی‌که با تكيه بر و احساس قدرت ناشي از آن، بیش‌ازپیش مبتني بر آگاهي و واقعيت تصميم اتخاذ كنند.
*اين نوشتار ترجمه آزادِ خلاصه مقاله‌ای با عنوان Digital media literacy: The most valuable skill for the digital age است كه در سال 2022 منتشر شد.
[1] Digital media literacy
[2] Deepfake
[3] Artificial Intelligence (AI)
[4] https://fa.shafaqna.com/?p=1364476
[5] www.ofcom.org.uk/research-and-data/media-literacy-research/approach
[6] www.gov.uk/government/organisations/department-for-digital-culture-media-sport
[7] Nicky Morgan
[8] Boris Johnson
