در ابتداي اين نوشتار از باب اهميت موضوع لازم به تأکید است كه داشتن مهارت‌های تفكر انتقادي[1]براي موفقيت در تمامي شئون زندگي، از حل مشكلات شغلي تا تصمیم‌گیری‌های مهم در امور شخصي امري ضروري است. ما می‌توانیم تفكر انتقادي را توانايي شناسايي مفروضات، تحليل اطلاعات، ارزيابي شواهد و نتیجه‌گیری منطقي توصيف كنيم. مهارت‌های تفكر انتقادي به ما كمك می‌کنند تا مشكلات را تعريف و شناسايي كرده، راه‌حل‌های بالقوه را تحليل و سپس تصميم سازي كنيم؛ مضاف این‌که موجبات اخذ تصميمات بهتر را نيز فراهم می‌کنند. درعین‌حال داشتن اين مهارت‌ها موجب می‌شود تا با ارزيابي امكان‌های مختلف، به انتخاب‌های آگاهانه دست بزنيم كه اين كنشگري ثمراتي مبارك در پي دارد.
هنگام تحليل اطلاعات، برقراري ارتباط را نيز به‌نوعی تمرين می‌کنیم. لذا چنين مهارت‌هایی به ما كمك می‌کنند تا بتوانيم ارتباط مؤثر برقرار كنيم. با تفكر انتقادي می‌توانیم رويكردهاي گوناگون را در نظر بگيريم، ایده‌های جديد را شناسايي كنيم و واگرا بينديشيم. همه اين موارد به بهبود و افزايش خلاقيتمان می‌انجامد. همه استدلال‌های مهم مذكور از اوان تحصيل قابليت آموختن و به‌کارگیری دارند لذا مراكز آموزشي و دانشگاه‌ها بايد به آموزش متربيان در زمينة سوادهاي رسانه‌ای و ديجيتالي توجهي ويژه معطوف بدارند.
آموزش تفکر انتقادی و سواد رسانه‌ای
در دنياي امروز اطلاعات نادرست غيرعمدي[2]و اخبار جعلي[3] به ميزاني نامحدود منتشر می‌شوند. به اين سبب امروزه آموزش تفكر انتقادي و سواد رسانه‌ای[4]به دانش آموزان موضوعي بسيار مهم است. لذا در ادامه نوشتار به راه‌هايي اشاره می‌شود كه معلمان از آن طرق می‌توانند سواد رسانه‌ای را به دانش آموزان آموزش دهند تا آن‌ها امكان شناختن اخبار جعلي را پيدا كنند.
· ارزیابی منابع
دانش آموزان را ترغيب كنيد تا نسبت به منابعي كه جهت انجام تكاليف و پروژه‌های درسي استفاده می‌کنند رويكردي انتقادي پيشه كنند. به آن‌ها چگونگي يافتن منابع معتبر را بياموزيد و این‌که چه طور می‌توان ميزان اعتماد به مطالبي را كه احتمال جانب‌دارانه بودن در آن‌ها وجود دارد سنجيد. براي دانش آموزان، انديشيدن به سبك «من می‌توانم استدلالم را درباره اخبار جعلي بنويسم»[5]دشوار به نظر نرسيده بدين سياق آموخته‌هاي سواد رسانه‌ای خود را منصه ظهور می‌رسانند. چنين تقريراتي درباره اخبار جعلي می‌تواند نمايانگر و وصف كننده انواع اخبار جعلي و آن ديگري در سوءبرداشت از وضعيت و به‌تبع آن ارتكاب فعل ناصواب، تعیین‌کننده محسوب شود.
· تشكيك در پيش دانسته‌ها
به دانش آموزان بياموزيد مفروضاتشان را زير سؤال برند و همواره، قرائت‌های گوناگون را جهت فهم موضوعات مدنظر قرار دهند. همچنين آن‌ها را به تأمل در سوگیری‌های ممكن از سوي منابع تحريض كرده، اهميت در نظر گرفتن پيامدهاي مصرف اطلاعاتِ رسانه‌ای را برايشان تبيين كنيد.
· درستي سنجي
به دانش آموزان بياموزيد پيش از همرساني هرگونه اطلاعات، آن‌ها را به‌دقت موردبررسی قرار دهند. همچنين به آنان آموزش دهيد تا صحت اطلاعات را با مراجعه به چندين منبع معتبر معلوم كنند. دانش‌آموزانتان را راهنمايي كنيد تا در مراجعه به منابع معتبر، به دنبال شواهدي مغاير يا مقوم محتواي موردنظر بگردند.
· نگرش انتقادی به پیام‌های رسانه‌ای
به دانش آموزان ياد دهيد به هنگام مواجهه با پیام‌های رسانه‌ای، منتقدانه بينديشند. به آن‌ها شیوه‌های مورد استفادة رسانه‌ها جهت اثرگذاري بر باورهاي مخاطبان شبکه‌ای[6]را آموزش و شيوه اعتبارسنجي منابع را برايشان شرح دهيد.
راهبردهای پيشبرد سواد رسانه‌ای
· پديدآورندگان رسانه‌اي
به دانش‌آموزانتان آموزش دهيد كه در زمره سازندگان محتواي رسانه‌ای قرار گيرند و براي ترغيبشان به تحقق اين مهم از ظرفيت تمامي سائق‌هاي انگيزشي استفاده كنيد. آن‌ها را به چالش توليد محتوا مانند توليد پادكست، فرسته‌هاي وبلاگ يا توليد فيلم دعوت كنید. اين قبيل فعالیت‌ها آن‌ها را به مصرف‌کنندگان منتقد رسانه‌های جمعي بدل می‌کند.
· مصرف‌کنندگان متفکر
دانش‌آموزانتان را به نحوي تعليم دهيد كه به مصرف‌کنندگان منتقد رسانه تبديل شوند. بدان‌ها بياموزيد كه تشكيك و تحقيق درباره منابع مختلف خبري امري به‌غایت صواب است. در زیست‌بوم رسانه‌ای امروز، حداقل دو بار راستي‌آزمايي محتواي رسانه‌ها بايد امري معمول و محتوم شمارده شود.
· تحلیلگران آگاه
دانش آموزان و دانشجوياني كه تحصيلاتشان پايان می‌یابد، خاصه محصلاني كه ديپلم روزنامه‌نگاری گرفته يا دانشجوياني كه در رشته روزنامه‌نگاری پایان‌نامه می‌گذرانند؛ بايد بتوانند همه‌چیز را تحليل كنند.[7]اين مهم بايد به مبناي تفكر آن‌ها طي زندگي روزمره‌شان بدل شود؛ تحليل پیام‌های رسانه‌ای و روش‌هایی كه رسانه‌ها براي اثرگذاري بر دیدگاه‌های مخاطبان شبکه‌ای و اقناع آن‌ها به كار می‌گیرند.
· فرهنگ بحث آزاد
فرهنگ بحث عمومي را تقويت كنيد. دانش آموزان را به بحث آزاد درباره رسانه‌ها برانگيزيد. اين فعاليت درعین‌حال كه به متربيانتان می‌آموزد براي دیدگاه‌های مختلف ارزش قائل شوند، به توليد و تكثير گفت‌وشنود سازنده نيز می‌انجامد.
· دسترسی به رسانه‌های مختلف
امكان دسترسي دانش آموزان به طيفي گسترده از منابع رسانه‌ای را فراهم كنيد؛ آن منابعي كه بیان‌کننده دیدگاه‌ها و سلايق متكثر بوده جنبه‌های فكريِ متنوعي را بازتاب می‌دهد.
اهمیت سواد دیجیتالي
امروزه فناوري در قريب به‌اتفاق جنبه‌های زندگی‌مان نقشي بسزا ايفا می‌کند و به همين سبب درك اهميت و ضرورت سواد ديجيتالي امري به‌غایت خردمندانه است. بهره‌مندی از اين سواد، عاملي براي بهبود شرايط اجتماعي و افزايش مشاركت اجتماعي است. سواد ديجيتالي با ايجاد توانمندي در افراد جهت دسترسي به منابع و اطلاعاتي كه مجال استفاده از آن براي مخاطبان شبکه‌ای در فقدان اين سواد ميسر نبود؛ می‌تواند در پر كردن شكاف ديجيتالي نقشي محوري ايفا كند. آشنايي با اين سواد، قابلیت‌های افراد را در حوزه اشتغال افزايش مي‌دهد لذا جهت ورود به بازار كار مهم تلقي می‌شود؛ كما این‌که امروزه در اين بازار، افراد داراي مهارت‌های بالاي ديجيتالي از امكان رقابت و احتمال موفقيتي بيشتر برخوردارند. سواد ديجيتالي افراد را قادر می‌سازد تا از فناوري براي دسترسي به اطلاعات، حل مضايق و برقراري ارتباط استفاده كنند. همچنين مهارت‌های سواد ديجيتالي براي افرادي كه در گذر سال‌های عمر به يادگيري مؤمن‌اند، بسيار تعیین‌کننده است؛ لذا اين سواد، پشتيبان و مقوم يادگيريِ مستمر نيز محسوب می‌شود. در نهايت این‌که سواد ديجيتالي افراد را قادر می‌سازد با درنورديدن بعد زمان و مكان با ديگران ارتباط برقرار كنند.
در مبارزه با اخبار جعلي، آموزش تفكر انتقادي و سواد رسانه‌ای به دانش آموزان ضرورتي كتمان ناپذير است. امروزه در عصر ديجيتال، دسترسي و انتشار اطلاعات سهل و سريع است. بدين سبب آموزش سنجشِ روايي و پايايي اطلاعات به دانش آموزان جهت شناسايي اخبار جعلي و توسعه مهارت‌های تفكر انتقادي از اهميتي فراوان برخوردار است. دانش آموزان می‌توانند شيوه شناسايي جهت‌گیری رسانه‌ها و دست‌کاری اطلاعات توسط رسانه‌ها را بياموزند. آن‌ها قادر می‌شوند اعتبار منابع را ارزيابي كنند و بين واقعيت و عقيده تميز قائل شوند. اين توانمندي نه‌تنها در پيگيري امور تحصيلي بلكه در زندگي شخصی‌شان نيز سودمند است؛ چراکه می‌توانند بر اساس اطلاعات دقيق تصميماتي آگاهانه بگيرند.
*اين نوشتار ترجمه آزاد مطلبي از جرمي نيومن است با عنوان
Teaching Students Critical Thinking and Media Literacy for Combat Fake News
كه 24 مارس 2023 در تارنماي The Scioto Postبارگذاري شد.
[1] Critical Thinking
[2] Misinformation
[3] Fake News
[4] Media Literacy
[5] https://eduzaurus.com/free-essay-samples/fake-news-and-its-impact-on-our-lives
[6] Network Audience
[7] www.forbes.com/sites/meimeifox/2022/12/05/4-tools-for-developing-critical-media-literacy-skills-from-namle/?sh=270a7a5267ae
