از بدو ورود به آلباني در اواسط فوريه 2023 درباره تمامي ابعاد و جزئيات سواد رسانه‌ای تفكر، تبادل‌نظر، انديشه و حتي رؤیاپردازی كرده‌ام. وظيفه من در اينجا در مقام يك متخصص فولبرايت[1]كمك به تهيه راهنماي آموزش سواد رسانه‌ای ناظر به 12 پايه تحصيلي مدارس و دانشگاه‌هاست، ازاین‌رو باورهايي كه در ایالات‌متحده مفروض و بديهي است –چون ارزش وجود مطبوعات آزاد و مستقل- در نسل آتيِ اين كشور كوچك حوزه بالكان واقع در درياي آدرياتيك در حال نهادينه شدن است.
با همه اين احوال اذعان مي‌كنم كه طي هفته گذشته، برابر پرسش مطرح‌شده از سوي يك استاد باسابقة شاغل در دانشگاهي در تيرانا غافلگير شدم. من كه به‌تازگی گزارش خود را درباره اخبار جعلي و تأثیر مخرب آن بر مردم‌سالاری در ایالات‌متحده ارائه كرده بودم با پرسشي از سوي وي كه به انگليسي سخت نيز آن را طرح كرد، مواجه شدم مبني بر این‌که: «ما به‌طور تام و تمام به هژموني ایالات‌متحده باور داريم. حال اگر اين كشور نتواند از ارزش‌هایش در برابر اخبار جعلي محافظت كند، چه آینده‌ای در انتظار ما خواهد بود؟»
آن‌چنان از طرح اين پرسش شگفت‌زده شدم كه به آني توان تكلم از کف داده، به‌یک‌باره سنگيني بار اين مأموریت را بر شانه‌هاي خود احساس كردم. چشم‌انداز رسانه‌ای آلباني با وجود ده‌ها روزنامه و خبرگزاري، از شادابی و پويايي حكايت می‌کند؛ اما این‌همه ماجرا نيست چراكه زیست‌بوم رسانه‌ای اين كشور مملو از اخبار جعلي و تبليغات سياسي است. اين مهم، كسب اطلاعات قابل‌اطمینان را براي عموم مردم به يك چالش بدل كرده است.
در پاسخ به آن استاد گفتم كه در حال حاضر كثيري از معلمان و حاميان سواد رسانه‌ای در ایالات‌متحده به جد بر روي اين موضوع جهد مي‌كنند تا از این‌که همه آمریکایی‌ها، مصرف‌کنندگان فعال خبرند، فريب اخبار جعلي را نمي‌خورند يا شايعات و تبليغات سياسي را در رسانه‌های اجتماعي همرسانی نمي‌كنند و این‌که مصرف‌کنندگانی محسوب مي‌شوند كه در پي كسب گزارش‌هایی متعادل، منصفانه و کامل‌اند؛ اطمينان حاصل كنند.
بااین‌حال پرسش اساسي او شكي مبارك در من ايجاد كرد؛ این‌که تلاش‌هایمان ناكافي است و خطر ناشي از تلاش‌های كم اثر بسيار بالاست.
بنا به گزارش گروه مردم‌نهاد حمايت از سواد رسانه‌ای (MLN)[2]در فوريه 2023 پيرامون وضعيت سواد رسانه‌ای ایالات‌متحده در سال 2022[3]، هيجده ايالت از جمله كاليفرنيا قوانيني را براي اشاعه سواد رسانه‌ای در مدارس وضع کرده‌اند. ازاین‌بین تنها سه ايالت دلاوِر، نيوجرسي و تگزاس بر اساس الگوي تلفيق مفاهيم سواد رسانه‌ای در برنامه‌هاي درسي مطالعات اجتماعي، سلامت و مهارت‌های زباني، خود را به آموزش سواد رسانه‌ای در تمامي کلاس‌های 12 پايه تحصيلي ملزم کرده‌اند.
بر اساس لايحه 830[4]مصوب سپتامبر 2018 وزارت آموزش كاليفرنيا نيز به تهيه راهنماها و منابع سواد رسانه‌ای براي مدارس ملزم شد.[5] به استناد مفاد لايحه مذكور، وزارت آموزش اين ايالت نسبت به آماده‌سازي يك صفحه وب[6]در تارنماي اينترنتي خود اقدام و از آن طريق گنجینه‌ای از برنامه درسي و فرصت‌های توسعه شغلي كه به‌واسطه سواد رسانه‌ای ممكن می‌شود را ارائه كرد؛ اما اين اقدام كارآمدي لازم را در پی نداشت چراكه تعيين تعداد معلمان شاغل در كاليفرنيا كه به‌طور حتم از منابع مزبور استفاده می‌کنند يا مشخص كردن تعداد دانش‌آموزانی كه تحت آموزش سواد رسانه‌ای قرار دارند، ناممكن است.
تجربه زیسته‌ام كه برگرفته از مشاهده کلاس‌های درسِ ایالات‌متحده همچنين آلباني است حكايت از آن دارد كه دانش آموزان از كسب اطلاعات درباره سواد رسانه‌ای استقبال می‌کنند. آن‌ها دل‌بسته تلفن‌های همراه خودند و طي شبانه‌روز ساعاتي را در رسانه‌های اجتماعي سپري می‌کنند. اين موضوع، موردعلاقه آن‌هاست. این‌که چگونه با يكديگر و جهان به تعامل بپردازند. آن‌ها مشتاق‌اند در اين رابطه گفت‌وشنود كنند، ایده‌ها را همرساني كنند و فراتر از آنچه در تیک‌تاک و اينستاگرام در جريان است، بينديشند.
برخي مدارس با درك اهميت موضوع، از گذشته نسبت به اين امر توجهي وافر داشته‌اند. به‌طور مثال دبيرستان فرمونت در اوكلند يونيفايد از سال 1986 داراي يك آكادمي رسانه‌ای[7]است كه دانش آموزان پایه‌های دهم، يازدهم و دوازدهم مهارت‌های ارتباطي و ديجيتالي را از طريق موضوعاتي چون روزنامه‌نگاري، عكاسي، فيلم، طراحي و واقعيت مجازي و ذيل عناوين دروسي مانند چندرسانه‌ای، هنر فیلم‌سازی ديجيتال، ارتباطات گرافيكي و فیلم‌سازی پيشرفته با تأکید بر واقعيت مجازي می‌آموزند. اين آكادمي، به‌منزله ميدان آموختن اصول اوليه آموزشي است تا دانش آموزان در آن ميدان مجال غوطه‌ور شدن در اجتماعي خلاق را بیابند و بهره بردن از فناوري را جهت برقراري ارتباط از طريق انواع گوناگون رسانه بياموزند. اين آكادمي توانمندی‌هایی را در دانش آموزان متجلي می‌کند كه به متفكراني منتقد، كاربراني اخلاق مدار و توليدكنندگان اطلاعات بدل شوند. مضاف این‌که آكادمي مذكور دانش آموزان را بر اساس تجارب شخصی‌شان جهت زندگي پس از فارغ‌التحصیلی و ورود به دانشگاه همچنين كسب مهارت‌های شغلی براي ورود به بازار كار مهيا می‌کند. دبيرستان سن رافائل نيز در شهري به همين نام در شهرستان مارين داراي يك آكادمي رسانه‌ای[8](MAX)[9]است كه موضوعات درسي را در حوزه انگليسي، مطالعات اجتماعي و توليد رسانه‌اي با رويكرد بین‌رشته‌ای و روش پروژه محور تلفيق می‌كند. در اين آكادمي دانش آموزان پایه‌های يازدهم و دوازدهم دروسي را با عناويني چون انگليسي، تاريخ ایالات‌متحده، دولت، اقتصاد، توليد محتواي تصويري تلويزيوني و توليد فيلم تلويزيوني مي‌گذرانند. آكادمي مذكور خود را بدين ايده متعهد می‌داند كه مدرسه يك محيط يادگيريِ سرگرم‌کننده و خلاق است و دانش آموزان در آن بايد انتظاراتي را در قالب عادات و رفتار، تجربه و برآورده كنند تا موفقیتشان در محيط شغلي يا دانشگاهي تضمين شود. دبيرستان دنيل پرل مگنت[10]در لس‌آنجلس يونيفايد -كه از سال 1995 در قالب بخشي از دبيرستان بيرمنگام شروع به كار كرد و از مي 2007 به نام دنيل پرل خبرنگار 38 ساله آمريكاييِ وال‌استریت ژورنال كه سال 2002 توسط القاعده در كراچي پاكستان ربوده و در برابر دوربين سلاخي شد، نام‌گذاری گرديد – كه از مدارس باکیفیت و ممتاز كاليفرنيا در عملكرد علمي با نرخ فراغت از تحصيلِ قريب به %100 است؛ تأکید و تمركزي فراوان بر رشته ارتباطات و روزنامه‌نگاری دارد. دانش آموزان در اين مدرسه علاوه بر موضوعاتي چون ریاضیات، انگلیسی، علوم اجتماعی، زبان‌های مدرن، علوم پايه، موسيقي و فعاليت‌هاي ورزشي ذيل حوزه علوم ارتباطات و روزنامه‌نگاری واحدهاي يادگيري دروسي چون روزنامه، سالنامه، رسانه‌ها، توليد ويدئو و فيلم‌سازي را می‌آموزند. لازم به ذكر است كه روزنامه اين دبيرستان[11]در ژوئن 2016 از سوي انجمن مطبوعاتي لس‌آنجلس در مقام برترين روزنامه دبيرستاني سال انتخاب شد.
اما لازم به‌تصریح است كه وجود مبحث سواد رسانه‌ای در برنامه درسي مدارس نبايد ملاكي براي خاص بودن مدارس و مناسب بودن كيفيت آموزشي آن‌ها تلقي شود. در حال حاضر گروه مردم‌نهاد حمايت از سواد رسانه‌ای، یاری‌رسان همه ایالت‌هایی است كه نياز به سواد رسانه‌ای را در برنامه درسي همه دوره‌های تحصيلي خود احساس می‌کنند. در مقابل، ایالت‌ها نيز بايد به توليد استانداردها و طراحي برنامه درسي، تخصيص بودجه جهت توسعه حرفه‌ای معلمان، تشكيل شوراهاي مشورتي و تعيين هماهنگ‌کنندگان مركزي مبادرت ورزند. همچنين بايد ترتيبي اتخاذ شود كه فراغت از تحصيل دانش آموزان به كسب صلاحيت و شایستگی‌های سواد رسانه‌ای منوط شود.
گروه MLN در بخشي ديگر از گزارش خود درباره وضعيت سواد رسانه‌ای ایالات‌متحده در سال 2022 مي‌گويد: «یک آموزشِ باکیفیتِ سواد رسانه‌ای به دانش آموزان می‌آموزد که چگونه انتقادی‌تر فكر كنند، نه این‌که به چه فکر کنند. تفكر عنصري فرمايشي نیست، بلکه از عناصر محوري آموزش است.»
اولين گام سازنده در آموزش سواد رسانه‌ای، ارائه تعريف و تعيين حدودوثغور آن است. بلافاصله پس از ورود به آلباني متوجه شدم كه قرائت از سواد رسانه‌ای در اینجا با كاليفرنيا تفاوت دارد. معني و مفهوم سواد رسانه‌ای در اینجا به سواد خبري نزدیک‌تر است چراكه توانمندي در حوزه سواد خبري نيازي فوري محسوب می‌شود: عموم مردمي كه در زیست‌بوم رسانه‌ایِ آكنده از اخبار جعلي و تبليغات سياسي تنفس می‌کنند و مشتاقانه در پي كسب خبر و گزارش منصفانه و دقیق‌اند. در ديگر جاها، سواد رسانه‌ای بيشتر بر شهروندي ديجيتال يا شيوه‌هاي حضور امن و مسئولانه در فضاي برخط متمركز است. در برخي برنامه‌های درسي نيز آموزش سواد رسانه‌ای ناظر بر سواد اطلاعاتي يا توانايي جست‌وجو و ارزيابي اطلاعات در فضاي برخط است.
و البته آموزش سواد رسانه‌اي می‌تواند مهارت‌های توليد رسانه‌ای مانند نوشتن خبر و گزارش خبري، ضبط وب‌آوا (پادكست) و ساختن ويدئوهاي ساده را نيز شامل شود كه دانش آموزان می‌توانند همه اين‌ها را با تلفن همراه خود به‌خوبی در كلاس انجام دهند.
در آلباني، جايي كه براي تحقق مردم‌سالاری مبارزاتي سخت درگرفت و استقرار آن هنوز در مراحل ابتدايي است، معلمان و مربيان ضمن آگاهي بخشي پيرامون اهميت و ضرورت سواد رسانه‌ای، براي ادغام آن در برنامه درسيِ موجودِ کلاس‌های 12 پايه تحصيلي مدارس و ايجاد واحد درسي مستقل در دانشگاه‌ها تلاش می‌کنند. در همين حال همكاري‌ام با كارشناسان رسانه‌های بین‌المللی، روزنامه‌نگاران و معلمان براي نگارش راهنماي آموزش سواد رسانه‌ای ادامه دارد و اميدوارم به‌زودی بهره‌مندی از آن را در تمامي کلاس‌های درس مدارس و دانشگاه‌ها نظاره‌گر شويم.
كاليفرنيا بايد از اين كشور كه هیچ‌کس در آن مردم‌سالاری را بديهي فرض نمی‌کند الگو بگيرد. آلبانیایی‌ها بهاي بی‌تفاوتی را به‌خوبی می‌دانند.
اين نوشتار ترجمه آزاد مطلبي با عنوان We’re not doing enough to teach media literacy نوشته كارولين جونز خبرنگار ارشد EdSource است كه 7 مارس 2023 در تارنماي اين سازمان خبری، آموزشی، چندرسانه‌ای معروف واقع در كاليفرنيا منتشر شد. جونز موضوعات مربوط به سلامتي دانش آموزان، سلامت روان و آموزش‌های خاص را براي EdSource پوشش می‌دهد. وي كه مدت 17 سال نيز خبرنگار سانفرانسیسکو کرونیکل بود، با دفتر امور آموزشی و فرهنگی وزارت امور خارجه ایالات‌متحده در مقام متخصص برنامه فولبرايت سابقه همكاري و در آلبانی به فعاليت اشتغال داشته است.
[1] Fulbright برنامه تبادل دانشجو و استاد بین ایالات‌متحده و کشورهای دیگر به هزینه دولت امریکا
[2] Media Literacy Now
[3] https://medialiteracynow.org/wp-content/uploads/2023/02/MediaLiteracyPolicyReport2022.pdf
[4] https://leginfo.legislature.ca.gov/faces/billTextClient.xhtml?bill_id=201720180SB830
[5] تلاش‌هايي این‌چنین در كاليفرنيا رو به فزوني است چراكه در سپتامبر 2022 نيز لايحه شماره 587 توسط مجلس آن ايالت مصوب شد مبني بر این‌که شرکت‌های مالك رسانه‌های اجتماعي موظف‌اند اقدامات خود را جهت جلوگيري از نفرت پراكني، اشاعه اطلاعات نادرست عمدي و افراط‌گرایی به عموم توضيح دهند. جهت آگاهي بيشتر به https://vrgl.ir/w3peZ مراجعه شود.
[6]www.cde.ca.gov/wafalert.html?_event_transid=32c3c66aa6953870f03c1d5e52df03324709ea960caa823faed68123b937ad2e
[8] https://sanrafael.srcs.org/mediaacademy
[9] Media Academy Experience
[11] https://www.thepearlpost.com
