کتاب انسان در جست و جوی معنا اثر روانپزشک، عصب شناس و پدید آورنده مکتب لوگوتراپی یا معنا درمانی ویکتور امیل فرانکل می باشد. این کتاب شامل تجربیات خود فرانکل در طول سه سالی است که در اردوگاه های کار اجباری نازی ها اسیر بوده است. زبان شیوا و تأثیر گذار کتاب و نگاه متفاوتی که نویسنده در شرح وقایع به عنوان یک روانپزشک داشته است باعث شده که این کتاب به یکی از پرفروش ترین کتابها در سرتاسر دنیا تبدیل شود. تا جایی که تقریبا به 24 زبان زنده دنیا ترجمه شده و در امریکا در رده ی یکی از ده کتاب تأثیرگذار در توسعه فردی قرار گرفته است.
نویسنده کتاب انسان در جست و جوی معنا:
مشخصه بارز در زندگینامه روانپزشک و عصب شناس اتریشی در دو مورد خلاصه می شود. اول اینکه این روانپزشک از سال 1942 تا سال 1945 در اردوگاه های کار اجباری نازی ها اسیر بود که همین موضوع باعث توجه بیش از پیش او به رویکرد معناگرایی شد و به گونه ای توانست اصول بنیادی این رویکرد را در سخت ترین شرایط به آزمایش بگذارد و این رویکرد از این آزمایش سربلند بیرون آمد. در واقع نکته دوم مهم در زندگی نامه فرانکل ارائه رویکرد معنا درمانی می باشد. او در فاصله یک سال بعد از آزادی از اسارت به تدوین و انتشار یکی از پر مخاطب ترین آثارش مشغول شد و این کتاب را در سال 1946 منتشر کرد که از آن زمان تا کنون به عنوان یکی از کتاب های تأثیرگذار در حوزه معنادرمانی است.
معرفی کتاب
یکی ازموضوعاتی که باعث منحصربه فردتر شدن کتاب انسان در جست و جوی معنا شده پیشگفتار مفصلی است که گوردون آلپورت روانشناس و نظریه پرداز آمریکایی برای این کتاب نوشته است و به زبان و بیان زیبای این کتاب تأکید می کند.
این کتاب از دو بخش تشکیل شده بخش اول شرح تجربیات ویکتور فرانکل از دوران اسارت خود در اردوگاه های کار اجباری است و بخش دوم بیان و معرفی معنادرمانی و اصول این مکتب است. لازم به ذکر است که در بخش اول کتاب نیز فرانکل فقط به گزارش آنچه بر او گذشته نمی پردازد تا بخواهد از خودش یک قهرمان بسازد که سختی های زیادی را پشت سر گذاشته و حالا قصد دارد خاطرات خود را تعریف کند؛ بلکه می خواهد معنای زندگی در اردوگاه کار اجباری را از نگاه یک انسان عادی بیان کند و همین امر باعث شده که خواننده بتواند با نویسنده احساس نزدیکی کند و به راحتی خودش را جای او بگذارد و تجربیات او را به تخیل خویش درآورد تا بتواند معنای درونی آنها را درک کند. او خود نیز بیان می کند که این کتاب شرح گزارش اتفاقات نیست بلکه بیان تجربیات است.
به گفته خود او قصدش از بیان این تجربیات برای کسانی که آنها را نچشیده اند این است که جذب این تجربیات شوند تا در پرتو آنها بتوانند معنی شخصی زندگی شان را پیدا کنند. درواقع خواننده بعد از خواندن این کتاب این سوال در ذهنش شکل می گیرد :کسانی در شرایط آنچنان سخت و دور ذهن توانستند با کشف معنای زندگی شان زنده بمانند و به زندگی عادی برگردند؛ حال معنای زندگی آنان چیست؟ و آنان چه معنایی را می توانند در سختی ها و رنج هایشان بیابند؟
آسیب شناسی روانی زندگی زندانیان
ویکتور فرانکل در خلال بیان تجربیاتش که بخش اول انسان در جست و جوی معنا را به خود اختصاص داده است به روانشناسی زندگی زندانیان هم توجه می کند و واکنش های روانی زندانیان را مورد بررسی قرار می دهد. از آنجایی که این کتاب در اولین سال بعد از آزادی او به چاپ رسیده است شاید بتوان گفت اولین کتابی است به بررسی روانشناسی زندگی زندانیان در اردوگاه های نازی پرداخته است که هریک از این مراحل ویژگی های خاص خود را دارد. در این مقاله به بررسی اجمالی سه مرحله ای که فرانکل برای واکنش های روانی زندانیان قائل شده است می پردازیم.
مرحله اول:
نشانه ای که مشخص کننده مرحله اول است و درواقع اولین واکنش زندانی است « ضربه روحی » است که تا حدودی می توان آن را با اختلال استرس پس از سانحه دارای همپوشانی های زیادی دانست. او برای اینکه این واکنش را بهتر توضیح دهد و خواننده بتواند با تمام وجود این واکنش را درک کند به بیان یکی از تجربه های خودش می پردازد. به بیان خود فرانکل این حالت همان وحشتی است که زندانی از سرنوشت پیش روی خود دارد. اینکه باید با زندگی پیشین خود خداحافظی کند و نمی داند قرار است چه چیزی در انتظار او باشد او را دچار شوک و وحشت زدگی می کند. یکی از واکنش هایی که به شدت در این مرحله به چشم می خورد تمایل به خودکشی است.
مرحله دوم:
در مرحله قبل زندانی به همه اتفاقات و صحنه های نابهنجاری که می دید با توجه به میزان نابهنجاری آنها واکنش نشان می داد مثلاً از صحنه کتک خوردن دوستانش روی بر میگرداند زیرا طاقت تماشای آن صحنه را ندارد اما در مرحله دوم دیگر نسبت به تمام رویداد ها بی تفاوت می شود و زندانی درواقع دچار نوعی کرختی عاطفی می شود به خصوص برای زندانیان اردوگاه کار اجباری که با توجه به وضعیت وحشتناکی که داشتند همه چیز به جز زنده ماندن اهمیت خود را از دست داده بود.
در واقع زندانی به شرایطی که در آن قرار گرفته عادت می کند. نکته جالبی که در این مرحله وجود دارد این است که این واکنش نیز می تواند نوعی واکنش غریزی در انسان باشد تا بتواند به حفظ جان او کمک کند زیرا اگر چنین چیزی نباشد و آشفتگی که در مرحله اول رخ می دهد ادامه دار باشد می تواند انسان را از پا درآورد.
مرحله سوم:
این مرحله زمانی است که زندانی آزاد شده و به جامعه بازگشته است. فرانکل بیان می کند با وجود اینکه زندانی دیگر در زندان نیست و فشار های روانی زندان دیگر وجود ندارد اما همچنان واکنش هایی در زندانی وجود دارد که قابل تأمل است. فرانکل نام آن را شخصیت زدایی گذاشته است. انسانی که به زندان رفت با انسانی که از زندان آزاد شده کاملا متفاوت است دیگر احساساتی که قبل از اسارت داشت ندارد، چیزهایی که قبل از اسارت او را به هیجان می آورد دیگر او را به وجد نمی آورد.
فرانکل می گوید که فرد در این مرحله نیز به مراقبت زیادی نیاز دارد زیرا به شدت در معرض خطر است. به این علت که برداشته شدن یکباره فشارهای روانی نیز تأثیراتی روی افراد دارد. به غیر از رها شدگی یکباره فشارهای روانی او به دو عامل دیگر که باعث بروز واکنش های روانی در فرد می شود اشاره می کند: تلخی زندگی پس از آزادی و سرخوردگی پس از بازگشت به زندگی پیشین. در واقع اینکه دیگر کسی منتظر او نیست و یا شرایط دیگر مانند قبل نیست می تواند به شدت فرد را برآشفته کند.
پس این موضوع به شدت اهمیت دارد که فرد بعد از آزادی از زندان تحت نظر یک مشاور یا روانشناس باشد و به صورت فردی مورد مشاوره قرار گیرد. در مرکز مشاوره فراز نیز تمامی خدمات مشاوره فردی برای افرادی که از زندان آزاد شده و نیاز به مراقبت مشاوره ای دارند ارائه می شود.
در این بخش کتاب که تجربیات نویسنده مطرح می شود نکته قابل توجه دیگری درمورد روانشناسی زندانیان مطرح می شود که بازگویی آن خالی از لطف نیست. برای اینکه زندانی بتواند با تأثیرات روانی بیماری زای محیط زندان به خصوص اسارت مبارزه کند باید نیروی های درونی زندانی با تجسم کردن و نشان دادن اهداف آتی برانگیخته شود.
بخش دوم کتاب ( اصول رویکرد معنا درمانی )
در این بخش کتاب نویسنده با وام گرفتن از رویداد های بخش اول به بیان اصول نظریه خودش می پردازد و بیان می کند که چگونه با یافتن معنایی برای تمام رنج هایی که در دوران اسارت متحمل می شود توانست روحیه خود را حفظ کند و جان سالم از شرایط سخت اردوگاه و بیماری های همه گیری که شیوع پیدا کرده بود به در ببرد. در این بخش به این نکته اشاره می شود که اگر در زندگی دچار رنج و سختی هایی هستیم چه بهتر که آن رنجها معنایی داشته باشد و برای هدفی باشد تا برای انسان دلنشین باش و حتی انسان با آغوش باز به استقبال رنج هایش برود.
با توجه به نقل قول هایی که فرانکل از نیچه و داستایوفسکی می کند مشخص است که بسیار تحت تأثیر اندیشه های آنان است و به صراحت بیان می کند که این جمله نیچه باید به عنوان سر لوحه کار در رواندرمانی قرار بگیرد: هرکس که چرایی برای زندگی داشته باشد با هر چگونه ای در خواهد افتاد. اما نکته مهمی که لازم است بیان شود این است که رویکرد معنادرمانی فرانکل به هیچ وجه با رویکرد روانکاوی که در آن زمان رواج داشت قابل مقایسه نیست.
روانکاوی فروید انسان را در جبر مطلق فرو می برد اما فرانکل به شدت معتقد است که این انسان است که تصمیم میگیرد در هر شرایطی چه انتخابی داشته باشد و نسبت به آن مسئولیت دارد. همچنین روانکاوی فروید معتقد است که انسان در جست و جوی لذت و کاهش تنش است اما معنادرمانی فرانکل معتقد است آنچه که لازمه ی زندگی بشر است بی تنشی نیست بلکه تلاش و به جان خریدن تنش برای یافتن معنای زندگی است و انسان صرفاً به دنبال ارضای سائق های غریزی خودش نیست.
کلام آخر
بیان اصول معنادرمانی که در بخش دوم این کتاب آمده است آنقدر مفصل است که در این مقاله نمی گنجد و باید به طور جداگانه و مفصل به آن پرداخته شود.
