ایل قشقایی از زیرگروه های مختلف ایلی تشکیل شده است که از قرن شانزدهم در ایران متحد شده اند. آنها که به زبان ترکی صحبت می کنند و تعداد زیادی ترکمن تبار هستند در استان فارس در جنوب غربی ایران قرار دارند. آنها عشایری هستند که با گله‌های گوسفند و بز خود بین مراتع ییلاقی و قشلاقی در نواحی نزدیک به کوه‌های زاگرس کوچ می‌کنند. آنها بافندگان ماهر و پرکار هستند و سنت بافی دارند که قدمت آن به قرن ها قبل می رسد. بر اساس برخی برآوردها، امروزه نزدیک به 400 هزار قشقایی در ایران زندگی می کنند.
آنان با تحمل سختی‌ها و تلاش‌های ظالمانه حکومتی برای کنترل و سرکوب سبک زندگی عشایری، مردمی قوی و سرافراز شناخته می‌شوند. امروزه بسیاری از قشقایی‌ها هستند که همچنان به سبک عشایری و شبانی زندگی می‌کنند، اگرچه بسیاری در روستاها ساکن شده‌اند. زنان قشقایی رنگ‌های گل‌دار روشن با دامن‌های بلند و روسری‌های تزیینی می‌پوشند. در عکس‌های زیادی که از بافندگان قشقایی گرفته شده، خانم‌ها معمولاً خندان هستند و ظاهری سرزنده دارند.
برای دیدن مجموعه فرش های ماشینی کلاسیک هایپر فرش پلاس اینجا کلیک کن
از لحاظ تاریخی بازار فرش قشقایی و سایر منسوجات آنها شیراز بوده است که بین مراتع ییلاقی و قشلاقی آنها واقع شده است. شیراز مرکز استان فارس بوده و در گذشته در زمان سلسله زندیان پایتخت ایران بوده است. این شهر که به خاطر باغ‌های زیبا، مساجد، شاعران برجسته و بازار دلربا مشهور است، امروز هم شهری پر رونق است. شیراز را گاهی به عنوان شهر باغ ها می نامند و اگر کسی به ایران سفر کند مقصد مهمی است.
والتر ا. هاولی نویسنده کتاب فرشچه های شرقی، عتیقه و مدرن که اولین بار در سال 1913 منتشر شد، اشاره کرد که کیفیت شفاف زیبای پشمی که آنها استفاده می کردند و رنگ های به دست آمده در بافت آنها، از پنجره های شیشه ای رنگارنگ گوتیک با ظاهر مسحورکننده صحبت می کرد.
قشقایی یا ایل قشقایی یکی از اتحادیه‌های ایلی ایران است که مانند بسیاری از اتحادیه‌های ایلی متأخر ایران مخلوطی از قبیله‌هایی با ریشه‌های قومی گوناگون ترک، لر، کرد و عرب است، اما بیشتر قشقایی‌ها ریشه‌ای ترک دارند و تقریباً تمامشان به گویشی از زبان‌های ترکی اغوز غربی صحبت می‌کنند که خود آن را ترکی می‌نامند.اکثریت قشقایی‌ها شیعه‌مذهب هستند. دانشنامه اتنولوگ در سال ۲۰۱۶ میلادی سخنوران زبان قشقایی را حدود ۹۵۹ هزار نفر تخمین زده است.
مرکز اصلی این ایل استان فارس است. اما به دلیل وسعت اراضی و قلمرو در دیگر استان‌ها نیز ساکن هستند. از این جمله می‌توان به استان‌های کهگیلویه وبویراحمد (گچساران)، چهارمحال و بختیاری (بروجن، سامان، کیان، جونقان، بلداجی، طاقانک، بارده)، خوزستان (هفتکل، قلعه تل)، اصفهان(شهرضا، قسمت‌هایی از سمیرم، دهاقان، فریدن و لنجان) و بوشهر (دشتستان و دشتی) اشاره نمود. قشقایی‌ها در دوره‌های مختلف به‌تدریج به این سرزمین کوچیده و در آن ساکن شده‌اند.
روسای قشقایی‌ها همواره به طایفه شاهیلو از طایفه عمله قشقایی تعلق داشته‌اند. نخستین رئیس شناخته شده ایل، امیر غازی شاهیلو، در قرن شانزدهم می‌زیسته و مقبره‌اش در روستای درویش از توابع گندمان است. ظاهراً مرد مقدسی بوده به همین خاطر مردم به زیارت قبرش می‌روند. بنا به افسانه‌ها او شاه اسماعیل صفوی را در تثبیت مذهب تشیع در ایران یاری نموده. با این حال تنها در آغاز قرن هجدهم میلادی است که نقش قابل توجه قشقایی‌ها در تاریخ فارس آغاز می‌شود. در آن زمان ریاست قشقایی‌ها بر عهده شخصی به نام جان محمد آقا بوده که بیشتر با نام جانی آقا شناخته می‌شود. بنا به افسانه‌ها، فرزندان جانی آقا، اسماعیل خان (رئیس بعدی ایل) و حسن خان نقش مؤثری در فتح هندوستان توسط نادرشاه داشته‌اند. اما حقیقت این است که آنها مورد خشم خان افشار قرار می‌گیرند و نادر اسماعیل خان را کور می‌کند و حسن خان را می‌کشد. در ادامه قشقایی‌ها مجبور به کوچ به دره گز، کلات نادری و سرخس در خراسان می‌شوند.
بعد از کودتای 1332 و پس از تبعید برادران قشقایی، دولت سیاستی نو را برای واداشتن قشقایی‌ها به زندگی شهرنشینی در پیش گرفت. کمیابی مراتع، توسعه سرمایه‌داری، محدودیت‌های ایجاد شده توسط دولت و تضعیف نهادهای طایفه‌ای اختلالات گسترده‌ای پدیدآورد که زندگی عشایری را ناممکن می‌ساخت، همه اینجا سبب شد که هزاران ایلیاتی دست به مهاجرت به شهرهایی چون شیراز، آبادان، بوشهر و اهواز بزنند و به عنوان کارگر در صنایع نفت و کارخانجات مشغول به کار شوند. تغییر در شیوه زندگی، مهمترین مانع در مسیر کنترل مستقیم دولت بر قشقایی‌ها، یعنی اتحاد ایشان را از بین برد چنانچه دولت در ۱۹۶۳ اعلام کرد که دیگر ایلی وجود ندارد و چنان بر پیروزی خویش مطمئن شده‌بود که اجازه اقامت ملک‌منصورخان و محمدحسین‌خان را در ایران و در جایی خارج از فارس را داد.
برای دیدن مجموعه فرش های ماشینی مدرن هایپر فرش پلاس اینجا کلیک کن
فرش بافی در ایل قشقایی چند صد سال قدمت دارد و در مناطق مختلف سکونت این ایل انجام می شده است، اما با این وجود تمرکز اصلی ما روی فرش دستباف قشقایی فارس یا شیراز است. همه می دانیم که فرش بافی در ایران به گونه ای رشد کرده است که مردم هر منطقه بسته به شرایط محیطی و اقلیمی خود ویژگی های خاصی را برای بافت فرش خود در نظر گرفته اند و ایل قشقایی نیز از این امر مستثنی نبوده است. شغل اصلی قشقایی ها همانطور که حدس می زنید پرورش گوسفند است. از دیرباز زنان قشقایی در فصول سرد سال و با کاهش تحرک بدنی برای خود، سعی می‌کردند تا از پشمی که در طول سال می‌توانستند از آن استفاده کنند،فرش‌هایی برای رفع نیازهای خود ببافند.
اما جالب اینجا بود که با گذشت زمان این بافته های زنان عشایری در بین مردم سایر نقاط ایران رواج زیادی پیدا کرد و همین موضوع باعث شد تا زنان قشقایی تصمیم بگیرند بیشتر از این فرش ها به عنوان منبع درآمد استفاده کنند. تا جایی که حتی امروزه مردم روستاها و حتی شهرهای این مناطق این فرش ها را می بافند. هر فرش دستبافت ایرانی دارای یک سری ویژگی های خاص است که منحصر به فرد است و همین موضوع باعث شده تا فرش را از همگان متمایز و تشخیص دهیم. مهم ترین آنها را با هم مرور می کنیم:
شاید اصلی ترین و بارزترین ویژگی فرش قشقایی نقوشی باشد که برای بافت آن به کار رفته است. در آغاز رواج فرش بافی در عشایر، از هیچ طرحی برای بافندگی استفاده نمی شد و زنان بر اساس طبیعت منطقه ای، آداب و رسوم و تخیل خود فرش و فرشچه های دستباف می ساختند. از این رو، معمولاً هیچ دو فرشی دقیقاً شبیه هم نبودند.
جالب است بدانید زنان عشایری همچنان از همان روش فرش بافی استفاده می کنند و از سنین پایین شروع به یادگیری فرش بافی می کنند. آنها با پیروی از نقوش و نقوش سنتی قدیمی و با استفاده از روش ذهن بافی و بر اساس آموخته ها و علایق خود فرش می بافند. اگر دقت کرده باشید اشاره کرده ایم که روستائیان و شهرهای این مناطق فرش دستباف قشقایی نیز می بافند، زیرا در این مناطق بافت بیشتر برای کسب درآمد انجام می شود تا سرعت بافت طرح های فرش از پیش طراحی شده افزایش یابد.
به طور کلی الیاف فرش در 4 دسته اصلی; پنبه، پشم، ابریشم و کرک قرار می گیرد و در این میان پنبه و پشم پرمصرف ترین انواع الیاف هستند. در مورد فرش دستباف قشقایی همانطور که حدس زده اید استفاده از پشم نوع اصلی الیاف مورد استفاده برای بافت آن است. استفاده از پشم مرغوب برای ساخت نخ کیفیت فرش های این منطقه را بسیار خوب کرده است، البته در مناطق شهری و روستایی به دلیل عدم دسترسی آسان به پشم و همچنین با هدف افزایش ظرافت فرش از الیاف پنبه و از ابریشم نیز استفاده می شود که البته قیمت بیشتری برای خرید دارد.
رنگ فرش قشقایی به دلیل استفاده از رنگ های طبیعی در مرحله رنگرزی از کیفیت و زیبایی خاصی برخوردار است. رنگ های طبیعی فرش از گیاهان با استفاده از گیاهانی مانند ریواس، نیل، پیاز و ... و از دل طبیعت به دست می آید. درست است که رنگ های به کار رفته در فرش قشقایی گران ترند، اما ویژگی های خاصی دارند. عدم حساسیت برای کودکان، شفافیت، ماندگاری طولانی، مقاومت در برابر نور و آب و ... از مهمترین این موارد است. رنگ قرمز روشن یاقوت سرخ (معروف به رنگ گلی) در هنر فرش بافی قشقایی را می توان به عنوان رنگ اصلی مورد استفاده و همچنین آبی (آبی تیره یا زرشکی)، سفید یا کرم و قهوه ای و سایر رنگ های مورد استفاده معرفی کرد.
مطلب مرتبط: همه چیز در مورد فرش بیجار
همانطور که گفتیم فرش قشقایی را می توان در هر جایی که فرش شرقی بافته می شود طراحی و بافت، اما اگر همین طرح توسط ایرانیان و بافندگان قشقایی بافته شود، به عنوان فرش اصیل قشقایی شناخته می شود، اما اگر در جای دیگری انجام شود. به آن نقشه قشقایی می گویند. فرش‌های قشقایی نرم‌تر، تقریباً لطیف‌تر و نازک‌تر هستند و همین تفاوت آنها را از سایر فرش‌های ایرانی متمایز می‌کند. گره در فرش قشقایی به دو صورت متقارن (ترکی) و نامتقارن (فارسی) بافته می شود. کیفیت بافت و عدم استفاده از گره های تقلبی و همچنین استفاده از دو پود در هر رج باعث شده است که فرش دستباف قشقایی در گذشته با صرف زمان و استفاده بیشتر، کیفیت و ارزش خود را از دست ندهد.
از طرفی در میله هایی که برای بافت فرش قشقایی استفاده می شود، بر خلاف سایر فرش های ایرانی که از میله های عمودی استفاده می شود، از میله های افقی استفاده می شود. این به خاطر زندگی عشایری در داخل چادر است. میله های افقی را روی زمین قرار می دهند و سپس بافنده روی آنها می نشیند و شروع به بافتن می کند. قشقایی ها از پشم خود برای تولید فرش استفاده می کنند که متعلق به اشیاء روزمره آنهاست. از فرش ها در کاربردهای مختلفی استفاده می شود. به عنوان ملیله دیواری یا فرش کف چادر. قشقایی ها کلاه های گرد و لباس های رنگارنگ بر سر می گذارند. علاوه بر بز و گوسفند، الاغ، اسب و سگ نگهداری می کنند که کار آنها را آسان می کند و در سفر از آنها حمایت می کند.
فرش های قشقایی را می توان با رنگ معمولی قرمز مایل به قهوه ای آنها تشخیص داد. رنگ آمیزی آنها به کثیفی حساس نیست. فرش ها با نقوش مختلفی تزئین شده اند. چه حیوان، چه گیاه، چه گل و چه درخت، تمام دنیای قشقایی را می توان در طرح فرش پیدا کرد. افرادی را به شکل تلطیف شده نیز می توان یافت. علاوه بر این الگوهای روزمره، نمونه هایی نیز وجود دارد که از نقاشی های دیواری و ستون های تخت جمشید الهام گرفته شده است. پایتخت باستانی ایران در زمان هخامنشیان در اینجا به عنوان یک نقش و نگار عمل می کند. معمولاً نقوش بر روی یک الگوی اصلی شش ضلعی یا ترنج های الماس شکل گره می خورد. همچنین کسانی هستند که ترنج های میانی گرد دارند.
از ویژگی های خاص تولید فرش قشقایی، تولید بر روی بافنده های افقی است. زمانی که قسمتی از فرش گره خورد، گره بان ها روی آن می نشینند تا فرش را تمام کنند. اما امروزه نه تنها عشایر فرش قشقایی تولید می کنند، بلکه عشایر ساکن نیز هستند. سبک به سختی متفاوت است.
متریال استفاده شده در فرش قشقایی منشأ طبیعی دارد. از موی گوسفند گرفته تا موی بز گرفته تا موی اسب، هر چیزی که عشایر می توانند خودشان تولید کنند استفاده می شود. رنگ ها نیز از طبیعت سرچشمه می گیرند. تراکم گره کم تا 180000 گره در هر متر مربع نشانه کیفیت پایین نیست، بلکه نشان دهنده زمان کمتر تولید و جزئیات کار کمتر است. در حالی که کمتر و کمتر عشایر قشقایی باقی می مانند، نفوذ تجاری بر فرش های آنها در حال افزایش است. با این وجود، آنها فرش های مستحکمی هستند که استانداردهای کیفیت بالایی را برآورده می کنند. به دلیل طراحی خشن، برای اتاق هایی که مکرر استفاده می شوند نیز مناسب هستند.
مطلب مرتبط: همه چیز در مورد فرش بختیاری
