قلعه فلک الافلاک از برجسته‌ترین آثار تاریخی به جا مانده از دوران ایران باستان است. این قلعه باستانی یکی از معروف‌ترین جاهای دیدنی خرم آباد به شمار می‌رود که در مرکز شهر واقع شده است. استان لرستان از گذشته‌های دور به‌دلیل دارا بودن چشمه‌ها و سرآب‌های پر آب و طبیعت سرسبز، مورد توجه بسیاری از پادشاهان ایران قرار داشت. قلعه فلک الافلاک نیز در بازه‌های مختلف زمانی محل استقرار پادشاهانی از حکومت‌هایی مختلف مانند ساسانیان، آل بویه، صفویان و قاجار بود.
اسرار قلعه فلک الافلاک در طول زمان توجه باستان شناس بسیاری را به خود جلب کرده است. ساخت این قلعه روی صخره‌های کوهپایه‌ای و حفر چاهی عمیق در حیاط قلعه فلک الافلاک، از مهم‌ترین موارد مورد توجه کارشناسان هستند. اگر تمایل دارید با این قلعه باستانی در استان لرستان آشنا شوید، در ادامه با ما همراه باشید.
آنچه می‌خواهید درباره قلعه فلک الافلاک بدانید:
فلک الافلاک کجاست؟
داخل قلعه فلک الافلاک
معماری قلعه فلک الافلاک
اسرار قلعه فلک الافلاک
عکس قلعه فلک الافلاک
موزه قلعه فلک الافلاک
فلک الافلاک کجاست؟
قلعه فلک الافلاک در جوار کوه های زاگرس در لرستان
قلعه فلک الافلاک یکی از زیباترین قلعه های تاریخی ایران و جاهای دیدنی استان لرستان در مرکز شهر خرم آباد است. در بسیاری از کتب و منابع تاریخی از این قلعه با عنوان «دژ شاپورخواست» یاد کرده‌اند. زمان ساخت بنای نخست فلک الافلاک به دوره حکومت ساسانیان بازمی‌گردد. در طول زمان به ساختمان این بنا بخش‌های مختلفی نیز اضافه شده است. در دوران حکومت صفویه و قاجار بیشترین تغییر را در این بنا ایجاد و بخش‌هایی به آن اضافه کرده‌اند.
قلعه فلک الافلاک از زمان پادشاهی ساسانیان تا دوره حکومت قاجار با کاربری‌های مختلف مورد استفاده قرار گرفته است
قلعه فلک الافلاک روی تپه‌ای بلند و باستانی در مرکز شهر خرم آباد قرار دارد. در گذشته این منطقه گذرگاهی میان کوه‌های زاگرس بود و از مهم‌ترین مسیرهای ارتباطی بین فلات مرکزی ایران با نواحی جنوبی و غربی کشور به شمار می‌رفت. قرار داشتن این منطقه در سرسبزترین جلگه‌های کوهپایه‌های زاگرس، وجود سرآب‌های خروشان و هوای عالی، موقعیت قلعه فلک الافلاک را متمایز می‌کردند. از طرفی تپه‌ای که قلعه فلک لافلاک روی آن قرار داشت، توسط دو رشته کوه از شمال به غرب و جنوب به شرق در اطراف جلگه لرستان احاطه می‌شد که مانند حصاری از این قلعه محافظت می‌کردند.
در ساخت قلعه فلک الافلاک از آجر، خشت، سنگ و ملات استفاده کرده‌اند. وجود چاهی بسیار عمیق و راه فرار اضطراری در حیاط دوم قلعه، از نکات جالب توجه این بنا به شمار می‌روند. قلعه فلک الافلاک در طول تاریخ مورد استفاده بسیاری از حکومت‌ها قرار گرفته و کاربری‌های گوناگونی داشته است. در گذشته از این قلعه به‌عنوان مقر حکومت، پادگان نظامی، زندان، خزانه سلطنتی و سایر کاربری‌های نظامی و سیاسی استفاده کرده‌اند. در حال حاضر این قلعه باستانی را تغییر کاربری داده‌اند و به موزه باستان شناسی، مردم شناسی و آزمایشگاه مرمت آثار تاریخی تبدیل کرده‌اند تا عموم علاقه‌مندان به بازدید از آثار تاریخی بتوانند از این بنا دیدن کنند.
در متون تاریخی به جا مانده از دوره‌های مختلف، از قلعه فلک الافلاک با عناوین مختلفی مانند «دژ سیاه»، «کاخ اتابکان»، «قلعه بالا»، «قلعه سفید» و «قلعه خرم آباد» یاد کرده‌اند. بنا بر مدارک موجود، فلک الافلاک جدیدترین عنوانی است که پس از ساخت اتاقی به همین نام بر فراز بلندترین برج قلعه فلک الافلاک در دوره قاجار، به کل این مجموعه داده شد. قدیمی‌ترین نام این بنا دژ شاپور خواست بود که در زمان ساسانیان برای آن انتخاب شد و تا قرن هفتم هجری هم‌چنان به همین نام شناخته می‌شد. پس از نابودی شهر شاپور خواست و ساخت خرم آباد، این قلعه را قلعه خرم آباد نامیدند.
اطراف قلعه فلک الافلاک حصاری ۱۲ برجی قرار دارد. به نظر می‌رسد وجود این حصارها، شکوه و عظمت این قلعه و برج و باروی بلند آن، در انتخاب نام آن مؤثر بوده‌اند. نام قلعه فلک الافلاک در فهرست آثار ملی ایران به چشم می‌خورد و امروزه یکی از برجسته‌ترین آثار باستانی استان لرستان به شمار می‌رود.
آدرس قلعه فلک الافلاک: استان لرستان، خرم آباد، خیابان امام خمینی (۱۲ برجی)، قلعه فلک الافلاک
داخل قلعه فلک الافلاک
ورودی قلعه فلک الافلاک با دو ستون آجری و طاقنما در بخش شمال غربی این محوطه قرار گرفته است. سبک معماری این بخش از قلعه به دوره پادشاهی قاجار تعلق دارد. اتاق‌های نگهبانی، دالان ورودی و نخستین برج قلعه فلک الافلاک در این بخش قرار گرفته‌اند. این ساختمان تنها ساختمان دو طبقه این قلعه به شمار می‌رفت که به ورودی قلعه از بیرون اشراف داشت. از این ساختمان با عنوان عمارت گلستان یاد می‌شود که اندرونی، بیرونی، حمام، مسجد، توپخانه و دیوانخانه در آن قرار داشتند.
بخش‌هایی از بناهای داخل قلعه فلک الافلاک در طول زمان به دست حاکمان مختلف از میان رفته‌اند. دلیل تخریب این بخش‌ها، استفاده از مصالح به کار رفته در این ساختمان‌ها بود
با عبور از ورودی و هشتی به حیاط اول قلعه می‌رسید. در بخش جنوبی حیاط اول یک ردیف ساختمان دیده می‌شوند که پس از تخریب برج دوم بنا شده‌اند. پس از این ساختمان‌ها بنایی مستطیل شکل قرار دارد که ۶ ستون آن، گنبد روی سقف را نگه داشته‌اند. چاه اسرار آمیز قلعه فلک الافلاک نیز در همین حیاط و در انتهای بخش شمالی قرار گرفته است. بین این حیاط و حیاط دوم یک ردیف بنا ساخته‌اند که دو ورودی مجزا در آن‌ها دیده می‌شود. شیوه معماری این بخش متعلق به دوره قاجار و پهلوی نخست است. از دیگر قسمت‌های حیاط اول قلعه فلک الافلاک می‌توان به حمام، آب‌انبار و دهلیزهای دفع فاضلاب اشاره کرد.با گذشتن از ورودی اتاق‌ها به حیاط دوم خواهید رسید. بخش شمالی و جنوبی حیاط دوم پلانی شبیه به هم دارند. اتاق‌های واقع شده در این قسمت‌ها شمالی-جنوبی هستند. زیر اتاق‌های بخش جنوبی فضایی کوچک با تونل‌های ارتباطی تعبیه کرده‌اند که به احتمال زیاد در گذشته برای فرار در مواقع اضطراری از آن‌ها استفاده می‌کردند. در بخش شرقی حیاط دوم نیز اتاق‌هایی با گنبدهای چهار بخشی قرار گرفته‌اند.
در برج‌ها، اتاق‌ها و دیوارهای قلعه فلک الفلاک، در طول زمان تغییرات زیادی به وجود آمده است. بر اثر بازسازی برج و باروها نیز شکل کنونی آن‌ها با صورت نخستین این بناها فاصله زیادی دارد. تنها برجی که دستخوش تغییرات زیادی نشده، برج آجری این مجموعه است که روی دیوارهای آن تزیینات آجری و خشتی به چشم می‌خورند. با بازدید از داخل قلعه فلک الافلاک می‌توانید تنوعی از معماری دوره‌های مختلف تاریخی را ببینید.
معماری قلعه فلک الافلاک
در ساخت قلعه‌های باستانی ایران طراحی حصار مناسب در معماری بنا اهمیت زیادی داشته است. از قلعه فلک الافلاک در دوره‌های مختلف تاریخی به‌عنوان دژ حکومتی استفاده کرده‌اند؛ به همین دلیل دیوارهای دفاعی از خط ساحلی رودخانه در جنوب شرقی به مساحت ۱۰ هکتار اطراف این قلعه را پوشانده‌اند. رودخانه خرم آباد نیز در بخش جنوبی قلعه فلک الافلاک مانند خندقی از آن محافظت می‌کرد.
شکل کلی بنای قلعه فلک الافلاک پنج ضلعی منتظم است و برج‌های آن نیز ابعاد مختلفی دارند. جنس دیوارهای قلعه آهکی است و رطوبت را در خود نگه می‌دارد. داخل قلعه نیز مسیرهای زیرزمینی برای دفع آب حفر کرده‌اند. برای محافظت بیشتر از دیوارهای قلعه از کلاف بندی چوبی استفاده شده است. در هیچ قسمتی از قلعه فلک الافلاک تزیینات گچبری یا کاشی کاری وجود ندارد. در تمام سطوح و نماها آجرکاری‌های ساده به چشم می‌خورند. آجرکاری‌ها به‌صورت لوزی و برجسته هستند و روی دیوار غربی حیاط اول قلعه، طرحی اسلیمی میان دو نوار ساده از ملات ساروج به چشم می‌خورد.
دو دروازه به نام‌های «گرداب» در مسیر کاروانسرای کرمانشاه و «خوز» در مسیر راست رودخانه خرم آباد راه‌های ورودی به شهر خرم آباد بودند و سه دروازه به نام‌های «دروازه شهر»، «دروازه پل» در دیوارهای شمالی قلعه و «دروازه قلعه» در جنوب دژ، دسترسی به قلعه فلک الافلاک را میسر می‌کردند. ۱۴ برج در گوشه و نمای این قلعه قرار داشتند که دو تا از آن‌ها برج دیده‌بانی بود. بخش جنوب غربی قلعه فلک الافلاک به شهر خرم آباد اشراف داشت. این قلعه در گذشته در بخش شرقی شهر خرم آباد قرار گرفته بود.
در تصاویر بازسازی شده از قلعه فلک الافلاک توسط باستان شناسان در سال‌های قبل، قسمتی از دروازه پل در شمال غربی این قلعه، مسیر هشتی ورود به آن را نشان می‌داد. از بقایای این بخش می‌توان دریافت که این هشتی، گنبد آجری و مسیرهای ورود و خروج قرینه داشته است. روی رودخانه خرم آباد در نزدیکی این ورودی قلعه، پلی بود که معماری آن شباهت زیادی به پل‌های دوره صفویه داشت. برای مقاومت بیشتر، دیوارهای این قلعه را با شیب به‌سمت داخل از پایین به بالا ساخته‌اند تا از نشست احتمالی دیوارها جلوگیری کند. دیوارها نیز دو لبه هستند و قطر زیادی دارند.
اطلاعات چندانی از مصالح استفاده شده در ساخت قلعه فلک افلاک وجود ندارد، اما قطعه‌های بزرگ سنگ در دیوارها دیده می‌شوند. در طول دوره‌های تاریخی بعد برای محافظت بیشتر روی دیوارها را با کاهگل پوشانده‌اند. در ساختار برج‌ها نیز از خشت و کاهگل استفاده کرده بودند و سپس با آجر روی آن‌ها را ترمیم کرده‌اند. متاسفانه بخش‌های زیادی از این قلعه تاریخی در طول زمان برای استفاده از مصالح به کار رفته در آن‌ها به دست حکومت‌های مختلف از بین رفته‌اند.
اسرار قلعه فلک الافلاک
قلعه فلک الافلاک یکی از پر رمز و رازترین آثار باستانی به جا مانده از دوره‌های مختلف تاریخی است که کاوش‌های باستان شناسی و بررسی کارشناسان در طول زمان، بخشی از اسرار این قلعه را روشن کرده‌اند. چاه قلعه فلک الافلاک مرموزترین بخش این قلعه به شمار می‌رود که در سال‌های اخیر سازمان میراث فرهنگی مطالعه و بررسی کارشناسی به کمک متخصصان زمین شناسی، باستان شناسی، هیدرولوژی و معماری روی آن انجام داده است.
کارشناسان با آثار و نشانه‌هایی در قلعه فلک الافلاک روبه‌رو شده‌اند که احتمال وجود قنات زیر آن را تقویت می‌کنند. گرچه تاکنون این فرضیه ثابت نشده است، به‌طور کامل نمی‌توان آن را رد کرد. چاه این قلعه دستکند است و آن را به‌صورت عمودی حفر کرده‌اند. عمق این چاه به بیش از ۴۰ متر و نیم می‌رسد و در شمال شرقی حیاط اول، پشت طاق نمای بلند قرار دارد. در حال حاضر منشأ آب این چاه را ریزش‌های جوی عنوان کرده‌اند، اما احتمال وجود قنات نیز وجود دارد.با گذشتن از ورودی اتاق‌ها به حیاط دوم خواهید رسید. بخش شمالی و جنوبی حیاط دوم پلانی شبیه به هم دارند. اتاق‌های واقع شده در این قسمت‌ها شمالی-جنوبی هستند. زیر اتاق‌های بخش جنوبی فضایی کوچک با تونل‌های ارتباطی تعبیه کرده‌اند که به احتمال زیاد در گذشته برای فرار در مواقع اضطراری از آن‌ها استفاده می‌کردند. در بخش شرقی حیاط دوم نیز اتاق‌هایی با گنبدهای چهار بخشی قرار گرفته‌اند.
در برج‌ها، اتاق‌ها و دیوارهای قلعه فلک الفلاک، در طول زمان تغییرات زیادی به وجود آمده است. بر اثر بازسازی برج و باروها نیز شکل کنونی آن‌ها با صورت نخستین این بناها فاصله زیادی دارد. تنها برجی که دستخوش تغییرات زیادی نشده، برج آجری این مجموعه است که روی دیوارهای آن تزیینات آجری و خشتی به چشم می‌خورند. با بازدید از داخل قلعه فلک الافلاک می‌توانید تنوعی از معماری دوره‌های مختلف تاریخی را ببینید.
معماری قلعه فلک الافلاک
در ساخت قلعه‌های باستانی ایران طراحی حصار مناسب در معماری بنا اهمیت زیادی داشته است. از قلعه فلک الافلاک در دوره‌های مختلف تاریخی به‌عنوان دژ حکومتی استفاده کرده‌اند؛ به همین دلیل دیوارهای دفاعی از خط ساحلی رودخانه در جنوب شرقی به مساحت ۱۰ هکتار اطراف این قلعه را پوشانده‌اند. رودخانه خرم آباد نیز در بخش جنوبی قلعه فلک الافلاک مانند خندقی از آن محافظت می‌کرد.
شکل کلی بنای قلعه فلک الافلاک پنج ضلعی منتظم است و برج‌های آن نیز ابعاد مختلفی دارند. جنس دیوارهای قلعه آهکی است و رطوبت را در خود نگه می‌دارد. داخل قلعه نیز مسیرهای زیرزمینی برای دفع آب حفر کرده‌اند. برای محافظت بیشتر از دیوارهای قلعه از کلاف بندی چوبی استفاده شده است. در هیچ قسمتی از قلعه فلک الافلاک تزیینات گچبری یا کاشی کاری وجود ندارد. در تمام سطوح و نماها آجرکاری‌های ساده به چشم می‌خورند. آجرکاری‌ها به‌صورت لوزی و برجسته هستند و روی دیوار غربی حیاط اول قلعه، طرحی اسلیمی میان دو نوار ساده از ملات ساروج به چشم می‌خورد.
دو دروازه به نام‌های «گرداب» در مسیر کاروانسرای کرمانشاه و «خوز» در مسیر راست رودخانه خرم آباد راه‌های ورودی به شهر خرم آباد بودند و سه دروازه به نام‌های «دروازه شهر»، «دروازه پل» در دیوارهای شمالی قلعه و «دروازه قلعه» در جنوب دژ، دسترسی به قلعه فلک الافلاک را میسر می‌کردند. ۱۴ برج در گوشه و نمای این قلعه قرار داشتند که دو تا از آن‌ها برج دیده‌بانی بود. بخش جنوب غربی قلعه فلک الافلاک به شهر خرم آباد اشراف داشت. این قلعه در گذشته در بخش شرقی شهر خرم آباد قرار گرفته بود.
در تصاویر بازسازی شده از قلعه فلک الافلاک توسط باستان شناسان در سال‌های قبل، قسمتی از دروازه پل در شمال غربی این قلعه، مسیر هشتی ورود به آن را نشان می‌داد. از بقایای این بخش می‌توان دریافت که این هشتی، گنبد آجری و مسیرهای ورود و خروج قرینه داشته است. روی رودخانه خرم آباد در نزدیکی این ورودی قلعه، پلی بود که معماری آن شباهت زیادی به پل‌های دوره صفویه داشت. برای مقاومت بیشتر، دیوارهای این قلعه را با شیب به‌سمت داخل از پایین به بالا ساخته‌اند تا از نشست احتمالی دیوارها جلوگیری کند. دیوارها نیز دو لبه هستند و قطر زیادی دارند.
اطلاعات چندانی از مصالح استفاده شده در ساخت قلعه فلک افلاک وجود ندارد، اما قطعه‌های بزرگ سنگ در دیوارها دیده می‌شوند. در طول دوره‌های تاریخی بعد برای محافظت بیشتر روی دیوارها را با کاهگل پوشانده‌اند. در ساختار برج‌ها نیز از خشت و کاهگل استفاده کرده بودند و سپس با آجر روی آن‌ها را ترمیم کرده‌اند. متاسفانه بخش‌های زیادی از این قلعه تاریخی در طول زمان برای استفاده از مصالح به کار رفته در آن‌ها به دست حکومت‌های مختلف از بین رفته‌اند.
اسرار قلعه فلک الافلاک
قلعه فلک الافلاک یکی از پر رمز و رازترین آثار باستانی به جا مانده از دوره‌های مختلف تاریخی است که کاوش‌های باستان شناسی و بررسی کارشناسان در طول زمان، بخشی از اسرار این قلعه را روشن کرده‌اند. چاه قلعه فلک الافلاک مرموزترین بخش این قلعه به شمار می‌رود که در سال‌های اخیر سازمان میراث فرهنگی مطالعه و بررسی کارشناسی به کمک متخصصان زمین شناسی، باستان شناسی، هیدرولوژی و معماری روی آن انجام داده است.
کارشناسان با آثار و نشانه‌هایی در قلعه فلک الافلاک روبه‌رو شده‌اند که احتمال وجود قنات زیر آن را تقویت می‌کنند. گرچه تاکنون این فرضیه ثابت نشده است، به‌طور کامل نمی‌توان آن را رد کرد. چاه این قلعه دستکند است و آن را به‌صورت عمودی حفر کرده‌اند. عمق این چاه به بیش از ۴۰ متر و نیم می‌رسد و در شمال شرقی حیاط اول، پشت طاق نمای بلند قرار دارد. در حال حاضر منشأ آب این چاه را ریزش‌های جوی عنوان کرده‌اند، اما احتمال وجود قنات نیز وجود دارد.با توجه به ضعف دانش زمین شناسی در زمان باستان، تعیین و محاسبه محل حفر چاه و عمق مورد نظر آن، نکته جالب توجه کارشناسان است. به نظر می‌رسد نزدیکی قلعه فلک الافلاک به سرآب گلستان دلیل حفر چاه در این بخش از قلعه بوده است. دهانه چاه تا عمق ۱۵ متر گشادی بیشتری نسبت به نقاط پایین‌تر دارد و به‌تدریج قطر چاه کاهش می‌یابد.
در دیواره‌های چاه قلعه فلک الافلاک ۱۵۰ حفره مکعبی به‌صورت قرینه وجود دارند که برای بالا و پایین رفتن از چاه آن‌ها را تعبیه کرده بودند. قدمت سفال‌ها و ملات استفاده شده در جدارهای سنگ چین چاه به دوره پیش از ساسانیان می‌رسد. جریان آب در کف این چاه هم چنان برقرار و آب آن قابل شرب است.
در عمق چاه قلعه فلک الافلاک هنوز آب قابل شرب وجود دارد
یکی از مهم‌ترین نکات در ساختن قلعه‌های باستانی، دسترسی مناسب به منابع آب شرب برای ساکنان قلعه بوده است. حفر چاه برای دسترسی به آب آشامیدنی در مواقع جنگ که امکان خروج و تهیه آب از چشمه‌ها و رودخانه‌ها وجود نداشته است، مهم‌ترین دغدغه معماران به شمار می‌رفت. مناطق کوهستانی به‌دلیل وجود صخره‌ها و زمین ناهموار سنگلاخی، سختی‌های بیشتری برای سازندگان داشته است. چاه قلعه فلک الافلاک یکی از معدود چاه‌های دستکند در صخره‌های آهکی است که آب مورد نیاز ساکنان خود را کاملا تأمین می‌کرد. در حال حاضر این چاه از جذاب‌ترین بخش‌های قلعه فلک الافلاک برای گردشگران است. در بخشی از حیاط قلعه فلک الافلاک، زیر اتاق‌های کوچک، تونلی کشف کرده‌اند که توجه کارشناسان را به خود جلب می‌کند. به نظر می‌رسد از این مسیر برای فرار در مواقع اضطراری استفاده می‌شده است.
عکس قلعه فلک الافلاک
در این قسمت می‌توانید عکس‌های قلعه فلک الافلاک و بخش‌های مختلف آن را ببینید. این عکس‌ها از زوایای مختلف نمای کلی بنای این قلعه و قسمت‌های داخلی آن را نشان می‌دهند
موزه قلعه فلک الافلاک
نمایی از موزه مردم شناسی فلک الافلاک و ماکت صنعتگران لرستان
عکاس و منبع عکس: عزیز بابا نژاد از خبرگزاری تسنیم
موزه قلعه فلک الافلاک تنها موزه مردم شناسی در استان لرستان به شمار می‌رود که در دوره حکومت پهلوی فعالیت خود را آغاز کرده و آثار تاریخی ارزشمند مانند نسخ خطی را در خود جا داده است. بازدید از این موزه اطلاعات قابل توجهی از زندگی بومی مردم لرستان از گذشته تا امروز به بازدیدکنندگان می‌دهد. موزه فلک الافلاک در فاصله سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۷ و همین طور ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ تعطیل بود. در بازه نخست به‌دلیل تحولات پس از انقلاب اسلامی و در بازه دوم به‌دلیل نبود امکانات استاندارد برای نگهداری از آثار باستانی، امکان بازدید از این موزه وجود نداشت.
مجسمه پیدا شده در نزدیکی قلعه فلک الافلاک در موزه مردم شناسیظرف های باستانی به نمایش در آمده در موزه باستان شناسی فلک الافلاکاشیای باستانی به نمایش در آمده در موزه باستان شناسی فلک الافلاکجام باستانی در موزه فلک الافلاک
موزه فلک الافلاک بخش‌های مختلفی دارد که هرکدام محل نمایش آثار برجسته از زمان‌های بسیار دور تاکنون هستند. بخشی از این موزه را به نام موزه باستان شناسی فلک الافلاک نام‌گذاری کرده‌اند که این بخش فعالیت خود را از سال ۱۳۷۴ آغاز کرده است. در این قسمت ۱۲ ویترین از آثار باستانی ایران به نمایش در آمده‌اند و در هر ویترین نزدیک به ۵۰ اثر تاریخی به چشم می‌خورد. مهم‌ترین اشیای به نمایش در آمده در موزه باستان شناسی فلک الافلاک، آثار به دست آمده از «غار کلماکره»، مربوط به دوره حکومت هخامنشیان هستند.با گذشتن از ورودی اتاق‌ها به حیاط دوم خواهید رسید. بخش شمالی و جنوبی حیاط دوم پلانی شبیه به هم دارند. اتاق‌های واقع شده در این قسمت‌ها شمالی-جنوبی هستند. زیر اتاق‌های بخش جنوبی فضایی کوچک با تونل‌های ارتباطی تعبیه کرده‌اند که به احتمال زیاد در گذشته برای فرار در مواقع اضطراری از آن‌ها استفاده می‌کردند. در بخش شرقی حیاط دوم نیز اتاق‌هایی با گنبدهای چهار بخشی قرار گرفته‌اند.
در برج‌ها، اتاق‌ها و دیوارهای قلعه فلک الفلاک، در طول زمان تغییرات زیادی به وجود آمده است. بر اثر بازسازی برج و باروها نیز شکل کنونی آن‌ها با صورت نخستین این بناها فاصله زیادی دارد. تنها برجی که دستخوش تغییرات زیادی نشده، برج آجری این مجموعه است که روی دیوارهای آن تزیینات آجری و خشتی به چشم می‌خورند. با بازدید از داخل قلعه فلک الافلاک می‌توانید تنوعی از معماری دوره‌های مختلف تاریخی را ببینید.
معماری قلعه فلک الافلاک
در ساخت قلعه‌های باستانی ایران طراحی حصار مناسب در معماری بنا اهمیت زیادی داشته است. از قلعه فلک الافلاک در دوره‌های مختلف تاریخی به‌عنوان دژ حکومتی استفاده کرده‌اند؛ به همین دلیل دیوارهای دفاعی از خط ساحلی رودخانه در جنوب شرقی به مساحت ۱۰ هکتار اطراف این قلعه را پوشانده‌اند. رودخانه خرم آباد نیز در بخش جنوبی قلعه فلک الافلاک مانند خندقی از آن محافظت می‌کرد.
شکل کلی بنای قلعه فلک الافلاک پنج ضلعی منتظم است و برج‌های آن نیز ابعاد مختلفی دارند. جنس دیوارهای قلعه آهکی است و رطوبت را در خود نگه می‌دارد. داخل قلعه نیز مسیرهای زیرزمینی برای دفع آب حفر کرده‌اند. برای محافظت بیشتر از دیوارهای قلعه از کلاف بندی چوبی استفاده شده است. در هیچ قسمتی از قلعه فلک الافلاک تزیینات گچبری یا کاشی کاری وجود ندارد. در تمام سطوح و نماها آجرکاری‌های ساده به چشم می‌خورند. آجرکاری‌ها به‌صورت لوزی و برجسته هستند و روی دیوار غربی حیاط اول قلعه، طرحی اسلیمی میان دو نوار ساده از ملات ساروج به چشم می‌خورد.
دو دروازه به نام‌های «گرداب» در مسیر کاروانسرای کرمانشاه و «خوز» در مسیر راست رودخانه خرم آباد راه‌های ورودی به شهر خرم آباد بودند و سه دروازه به نام‌های «دروازه شهر»، «دروازه پل» در دیوارهای شمالی قلعه و «دروازه قلعه» در جنوب دژ، دسترسی به قلعه فلک الافلاک را میسر می‌کردند. ۱۴ برج در گوشه و نمای این قلعه قرار داشتند که دو تا از آن‌ها برج دیده‌بانی بود. بخش جنوب غربی قلعه فلک الافلاک به شهر خرم آباد اشراف داشت. این قلعه در گذشته در بخش شرقی شهر خرم آباد قرار گرفته بود.
در تصاویر بازسازی شده از قلعه فلک الافلاک توسط باستان شناسان در سال‌های قبل، قسمتی از دروازه پل در شمال غربی این قلعه، مسیر هشتی ورود به آن را نشان می‌داد. از بقایای این بخش می‌توان دریافت که این هشتی، گنبد آجری و مسیرهای ورود و خروج قرینه داشته است. روی رودخانه خرم آباد در نزدیکی این ورودی قلعه، پلی بود که معماری آن شباهت زیادی به پل‌های دوره صفویه داشت. برای مقاومت بیشتر، دیوارهای این قلعه را با شیب به‌سمت داخل از پایین به بالا ساخته‌اند تا از نشست احتمالی دیوارها جلوگیری کند. دیوارها نیز دو لبه هستند و قطر زیادی دارند.
اطلاعات چندانی از مصالح استفاده شده در ساخت قلعه فلک افلاک وجود ندارد، اما قطعه‌های بزرگ سنگ در دیوارها دیده می‌شوند. در طول دوره‌های تاریخی بعد برای محافظت بیشتر روی دیوارها را با کاهگل پوشانده‌اند. در ساختار برج‌ها نیز از خشت و کاهگل استفاده کرده بودند و سپس با آجر روی آن‌ها را ترمیم کرده‌اند. متاسفانه بخش‌های زیادی از این قلعه تاریخی در طول زمان برای استفاده از مصالح به کار رفته در آن‌ها به دست حکومت‌های مختلف از بین رفته‌اند.
اسرار قلعه فلک الافلاک
قلعه فلک الافلاک یکی از پر رمز و رازترین آثار باستانی به جا مانده از دوره‌های مختلف تاریخی است که کاوش‌های باستان شناسی و بررسی کارشناسان در طول زمان، بخشی از اسرار این قلعه را روشن کرده‌اند. چاه قلعه فلک الافلاک مرموزترین بخش این قلعه به شمار می‌رود که در سال‌های اخیر سازمان میراث فرهنگی مطالعه و بررسی کارشناسی به کمک متخصصان زمین شناسی، باستان شناسی، هیدرولوژی و معماری روی آن انجام داده است.
کارشناسان با آثار و نشانه‌هایی در قلعه فلک الافلاک روبه‌رو شده‌اند که احتمال وجود قنات زیر آن را تقویت می‌کنند. گرچه تاکنون این فرضیه ثابت نشده است، به‌طور کامل نمی‌توان آن را رد کرد. چاه این قلعه دستکند است و آن را به‌صورت عمودی حفر کرده‌اند. عمق این چاه به بیش از ۴۰ متر و نیم می‌رسد و در شمال شرقی حیاط اول، پشت طاق نمای بلند قرار دارد. در حال حاضر منشأ آب این چاه را ریزش‌های جوی عنوان کرده‌اند، اما احتمال وجود قنات نیز وجود دارد.با توجه به ضعف دانش زمین شناسی در زمان باستان، تعیین و محاسبه محل حفر چاه و عمق مورد نظر آن، نکته جالب توجه کارشناسان است. به نظر می‌رسد نزدیکی قلعه فلک الافلاک به سرآب گلستان دلیل حفر چاه در این بخش از قلعه بوده است. دهانه چاه تا عمق ۱۵ متر گشادی بیشتری نسبت به نقاط پایین‌تر دارد و به‌تدریج قطر چاه کاهش می‌یابد.
در دیواره‌های چاه قلعه فلک الافلاک ۱۵۰ حفره مکعبی به‌صورت قرینه وجود دارند که برای بالا و پایین رفتن از چاه آن‌ها را تعبیه کرده بودند. قدمت سفال‌ها و ملات استفاده شده در جدارهای سنگ چین چاه به دوره پیش از ساسانیان می‌رسد. جریان آب در کف این چاه هم چنان برقرار و آب آن قابل شرب است.
در عمق چاه قلعه فلک الافلاک هنوز آب قابل شرب وجود دارد
یکی از مهم‌ترین نکات در ساختن قلعه‌های باستانی، دسترسی مناسب به منابع آب شرب برای ساکنان قلعه بوده است. حفر چاه برای دسترسی به آب آشامیدنی در مواقع جنگ که امکان خروج و تهیه آب از چشمه‌ها و رودخانه‌ها وجود نداشته است، مهم‌ترین دغدغه معماران به شمار می‌رفت. مناطق کوهستانی به‌دلیل وجود صخره‌ها و زمین ناهموار سنگلاخی، سختی‌های بیشتری برای سازندگان داشته است. چاه قلعه فلک الافلاک یکی از معدود چاه‌های دستکند در صخره‌های آهکی است که آب مورد نیاز ساکنان خود را کاملا تأمین می‌کرد. در حال حاضر این چاه از جذاب‌ترین بخش‌های قلعه فلک الافلاک برای گردشگران است. در بخشی از حیاط قلعه فلک الافلاک، زیر اتاق‌های کوچک، تونلی کشف کرده‌اند که توجه کارشناسان را به خود جلب می‌کند. به نظر می‌رسد از این مسیر برای فرار در مواقع اضطراری استفاده می‌شده است.
عکس قلعه فلک الافلاک
در این قسمت می‌توانید عکس‌های قلعه فلک الافلاک و بخش‌های مختلف آن را ببینید. این عکس‌ها از زوایای مختلف نمای کلی بنای این قلعه و قسمت‌های داخلی آن را نشان می‌دهند
موزه قلعه فلک الافلاک
نمایی از موزه مردم شناسی فلک الافلاک و ماکت صنعتگران لرستان
عکاس و منبع عکس: عزیز بابا نژاد از خبرگزاری تسنیم
موزه قلعه فلک الافلاک تنها موزه مردم شناسی در استان لرستان به شمار می‌رود که در دوره حکومت پهلوی فعالیت خود را آغاز کرده و آثار تاریخی ارزشمند مانند نسخ خطی را در خود جا داده است. بازدید از این موزه اطلاعات قابل توجهی از زندگی بومی مردم لرستان از گذشته تا امروز به بازدیدکنندگان می‌دهد. موزه فلک الافلاک در فاصله سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۷ و همین طور ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ تعطیل بود. در بازه نخست به‌دلیل تحولات پس از انقلاب اسلامی و در بازه دوم به‌دلیل نبود امکانات استاندارد برای نگهداری از آثار باستانی، امکان بازدید از این موزه وجود نداشت.
مجسمه پیدا شده در نزدیکی قلعه فلک الافلاک در موزه مردم شناسیظرف های باستانی به نمایش در آمده در موزه باستان شناسی فلک الافلاکاشیای باستانی به نمایش در آمده در موزه باستان شناسی فلک الافلاکجام باستانی در موزه فلک الافلاک
موزه فلک الافلاک بخش‌های مختلفی دارد که هرکدام محل نمایش آثار برجسته از زمان‌های بسیار دور تاکنون هستند. بخشی از این موزه را به نام موزه باستان شناسی فلک الافلاک نام‌گذاری کرده‌اند که این بخش فعالیت خود را از سال ۱۳۷۴ آغاز کرده است. در این قسمت ۱۲ ویترین از آثار باستانی ایران به نمایش در آمده‌اند و در هر ویترین نزدیک به ۵۰ اثر تاریخی به چشم می‌خورد. مهم‌ترین اشیای به نمایش در آمده در موزه باستان شناسی فلک الافلاک، آثار به دست آمده از «غار کلماکره»، مربوط به دوره حکومت هخامنشیان هستند.موزه مردم شناسی فلک الافلاک یکی از پربارترین موزه‌های مردم شناسی ایران به شمار می‌رود. این موزه در سال ۱۳۸۱ تجهیز شد و ماکت‌هایی از آداب و رسوم مردم لرستان در آن به نمایش درآمدند. با بازدید از موزه مردم شناسی فلک الافلاک می‌توانید اطلاعات جامعی درباره باورها و اعتقادات سنتی مردم لرستان، ابزار کتابت لرستان در گذشته، پوشاک سنتی مردم این منطقه، وسایل کشاورزی و آهنگری بومی و موسیقی محلی لرستان به دست بیاورید.
با گذشتن از ورودی اتاق‌ها به حیاط دوم خواهید رسید. بخش شمالی و جنوبی حیاط دوم پلانی شبیه به هم دارند. اتاق‌های واقع شده در این قسمت‌ها شمالی-جنوبی هستند. زیر اتاق‌های بخش جنوبی فضایی کوچک با تونل‌های ارتباطی تعبیه کرده‌اند که به احتمال زیاد در گذشته برای فرار در مواقع اضطراری از آن‌ها استفاده می‌کردند. در بخش شرقی حیاط دوم نیز اتاق‌هایی با گنبدهای چهار بخشی قرار گرفته‌اند.
در برج‌ها، اتاق‌ها و دیوارهای قلعه فلک الفلاک، در طول زمان تغییرات زیادی به وجود آمده است. بر اثر بازسازی برج و باروها نیز شکل کنونی آن‌ها با صورت نخستین این بناها فاصله زیادی دارد. تنها برجی که دستخوش تغییرات زیادی نشده، برج آجری این مجموعه است که روی دیوارهای آن تزیینات آجری و خشتی به چشم می‌خورند. با بازدید از داخل قلعه فلک الافلاک می‌توانید تنوعی از معماری دوره‌های مختلف تاریخی را ببینید.
معماری قلعه فلک الافلاک
در ساخت قلعه‌های باستانی ایران طراحی حصار مناسب در معماری بنا اهمیت زیادی داشته است. از قلعه فلک الافلاک در دوره‌های مختلف تاریخی به‌عنوان دژ حکومتی استفاده کرده‌اند؛ به همین دلیل دیوارهای دفاعی از خط ساحلی رودخانه در جنوب شرقی به مساحت ۱۰ هکتار اطراف این قلعه را پوشانده‌اند. رودخانه خرم آباد نیز در بخش جنوبی قلعه فلک الافلاک مانند خندقی از آن محافظت می‌کرد.
شکل کلی بنای قلعه فلک الافلاک پنج ضلعی منتظم است و برج‌های آن نیز ابعاد مختلفی دارند. جنس دیوارهای قلعه آهکی است و رطوبت را در خود نگه می‌دارد. داخل قلعه نیز مسیرهای زیرزمینی برای دفع آب حفر کرده‌اند. برای محافظت بیشتر از دیوارهای قلعه از کلاف بندی چوبی استفاده شده است. در هیچ قسمتی از قلعه فلک الافلاک تزیینات گچبری یا کاشی کاری وجود ندارد. در تمام سطوح و نماها آجرکاری‌های ساده به چشم می‌خورند. آجرکاری‌ها به‌صورت لوزی و برجسته هستند و روی دیوار غربی حیاط اول قلعه، طرحی اسلیمی میان دو نوار ساده از ملات ساروج به چشم می‌خورد.
دو دروازه به نام‌های «گرداب» در مسیر کاروانسرای کرمانشاه و «خوز» در مسیر راست رودخانه خرم آباد راه‌های ورودی به شهر خرم آباد بودند و سه دروازه به نام‌های «دروازه شهر»، «دروازه پل» در دیوارهای شمالی قلعه و «دروازه قلعه» در جنوب دژ، دسترسی به قلعه فلک الافلاک را میسر می‌کردند. ۱۴ برج در گوشه و نمای این قلعه قرار داشتند که دو تا از آن‌ها برج دیده‌بانی بود. بخش جنوب غربی قلعه فلک الافلاک به شهر خرم آباد اشراف داشت. این قلعه در گذشته در بخش شرقی شهر خرم آباد قرار گرفته بود.
در تصاویر بازسازی شده از قلعه فلک الافلاک توسط باستان شناسان در سال‌های قبل، قسمتی از دروازه پل در شمال غربی این قلعه، مسیر هشتی ورود به آن را نشان می‌داد. از بقایای این بخش می‌توان دریافت که این هشتی، گنبد آجری و مسیرهای ورود و خروج قرینه داشته است. روی رودخانه خرم آباد در نزدیکی این ورودی قلعه، پلی بود که معماری آن شباهت زیادی به پل‌های دوره صفویه داشت. برای مقاومت بیشتر، دیوارهای این قلعه را با شیب به‌سمت داخل از پایین به بالا ساخته‌اند تا از نشست احتمالی دیوارها جلوگیری کند. دیوارها نیز دو لبه هستند و قطر زیادی دارند.
اطلاعات چندانی از مصالح استفاده شده در ساخت قلعه فلک افلاک وجود ندارد، اما قطعه‌های بزرگ سنگ در دیوارها دیده می‌شوند. در طول دوره‌های تاریخی بعد برای محافظت بیشتر روی دیوارها را با کاهگل پوشانده‌اند. در ساختار برج‌ها نیز از خشت و کاهگل استفاده کرده بودند و سپس با آجر روی آن‌ها را ترمیم کرده‌اند. متاسفانه بخش‌های زیادی از این قلعه تاریخی در طول زمان برای استفاده از مصالح به کار رفته در آن‌ها به دست حکومت‌های مختلف از بین رفته‌اند.
اسرار قلعه فلک الافلاک
قلعه فلک الافلاک یکی از پر رمز و رازترین آثار باستانی به جا مانده از دوره‌های مختلف تاریخی است که کاوش‌های باستان شناسی و بررسی کارشناسان در طول زمان، بخشی از اسرار این قلعه را روشن کرده‌اند. چاه قلعه فلک الافلاک مرموزترین بخش این قلعه به شمار می‌رود که در سال‌های اخیر سازمان میراث فرهنگی مطالعه و بررسی کارشناسی به کمک متخصصان زمین شناسی، باستان شناسی، هیدرولوژی و معماری روی آن انجام داده است.
کارشناسان با آثار و نشانه‌هایی در قلعه فلک الافلاک روبه‌رو شده‌اند که احتمال وجود قنات زیر آن را تقویت می‌کنند. گرچه تاکنون این فرضیه ثابت نشده است، به‌طور کامل نمی‌توان آن را رد کرد. چاه این قلعه دستکند است و آن را به‌صورت عمودی حفر کرده‌اند. عمق این چاه به بیش از ۴۰ متر و نیم می‌رسد و در شمال شرقی حیاط اول، پشت طاق نمای بلند قرار دارد. در حال حاضر منشأ آب این چاه را ریزش‌های جوی عنوان کرده‌اند، اما احتمال وجود قنات نیز وجود دارد.
با توجه به ضعف دانش زمین شناسی در زمان باستان، تعیین و محاسبه محل حفر چاه و عمق مورد نظر آن، نکته جالب توجه کارشناسان است. به نظر می‌رسد نزدیکی قلعه فلک الافلاک به سرآب گلستان دلیل حفر چاه در این بخش از قلعه بوده است. دهانه چاه تا عمق ۱۵ متر گشادی بیشتری نسبت به نقاط پایین‌تر دارد و به‌تدریج قطر چاه کاهش می‌یابد.
در دیواره‌های چاه قلعه فلک الافلاک ۱۵۰ حفره مکعبی به‌صورت قرینه وجود دارند که برای بالا و پایین رفتن از چاه آن‌ها را تعبیه کرده بودند. قدمت سفال‌ها و ملات استفاده شده در جدارهای سنگ چین چاه به دوره پیش از ساسانیان می‌رسد. جریان آب در کف این چاه هم چنان برقرار و آب آن قابل شرب است.
در عمق چاه قلعه فلک الافلاک هنوز آب قابل شرب وجود دارد
یکی از مهم‌ترین نکات در ساختن قلعه‌های باستانی، دسترسی مناسب به منابع آب شرب برای ساکنان قلعه بوده است. حفر چاه برای دسترسی به آب آشامیدنی در مواقع جنگ که امکان خروج و تهیه آب از چشمه‌ها و رودخانه‌ها وجود نداشته است، مهم‌ترین دغدغه معماران به شمار می‌رفت. مناطق کوهستانی به‌دلیل وجود صخره‌ها و زمین ناهموار سنگلاخی، سختی‌های بیشتری برای سازندگان داشته است. چاه قلعه فلک الافلاک یکی از معدود چاه‌های دستکند در صخره‌های آهکی است که آب مورد نیاز ساکنان خود را کاملا تأمین می‌کرد. در حال حاضر این چاه از جذاب‌ترین بخش‌های قلعه فلک الافلاک برای گردشگران است. در بخشی از حیاط قلعه فلک الافلاک، زیر اتاق‌های کوچک، تونلی کشف کرده‌اند که توجه کارشناسان را به خود جلب می‌کند. به نظر می‌رسد از این مسیر برای فرار در مواقع اضطراری استفاده می‌شده است.
عکس قلعه فلک الافلاک
در این قسمت می‌توانید عکس‌های قلعه فلک الافلاک و بخش‌های مختلف آن را ببینید. این عکس‌ها از زوایای مختلف نمای کلی بنای این قلعه و قسمت‌های داخلی آن را نشان می‌دهند
موزه قلعه فلک الافلاک
نمایی از موزه مردم شناسی فلک الافلاک و ماکت صنعتگران لرستان
عکاس و منبع عکس: عزیز بابا نژاد از خبرگزاری تسنیم
موزه قلعه فلک الافلاک تنها موزه مردم شناسی در استان لرستان به شمار می‌رود که در دوره حکومت پهلوی فعالیت خود را آغاز کرده و آثار تاریخی ارزشمند مانند نسخ خطی را در خود جا داده است. بازدید از این موزه اطلاعات قابل توجهی از زندگی بومی مردم لرستان از گذشته تا امروز به بازدیدکنندگان می‌دهد. موزه فلک الافلاک در فاصله سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۷ و همین طور ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ تعطیل بود. در بازه نخست به‌دلیل تحولات پس از انقلاب اسلامی و در بازه دوم به‌دلیل نبود امکانات استاندارد برای نگهداری از آثار باستانی، امکان بازدید از این موزه وجود نداشت.
مجسمه پیدا شده در نزدیکی قلعه فلک الافلاک در موزه مردم شناسیظرف های باستانی به نمایش در آمده در موزه باستان شناسی فلک الافلاکاشیای باستانی به نمایش در آمده در موزه باستان شناسی فلک الافلاکجام باستانی در موزه فلک الافلاک
موزه فلک الافلاک بخش‌های مختلفی دارد که هرکدام محل نمایش آثار برجسته از زمان‌های بسیار دور تاکنون هستند. بخشی از این موزه را به نام موزه باستان شناسی فلک الافلاک نام‌گذاری کرده‌اند که این بخش فعالیت خود را از سال ۱۳۷۴ آغاز کرده است. در این قسمت ۱۲ ویترین از آثار باستانی ایران به نمایش در آمده‌اند و در هر ویترین نزدیک به ۵۰ اثر تاریخی به چشم می‌خورد. مهم‌ترین اشیای به نمایش در آمده در موزه باستان شناسی فلک الافلاک، آثار به دست آمده از «غار کلماکره»، مربوط به دوره حکومت هخامنشیان هستند.
موزه مردم شناسی فلک الافلاک یکی از پربارترین موزه‌های مردم شناسی ایران به شمار می‌رود. این موزه در سال ۱۳۸۱ تجهیز شد و ماکت‌هایی از آداب و رسوم مردم لرستان در آن به نمایش درآمدند. با بازدید از موزه مردم شناسی فلک الافلاک می‌توانید اطلاعات جامعی درباره باورها و اعتقادات سنتی مردم لرستان، ابزار کتابت لرستان در گذشته، پوشاک سنتی مردم این منطقه، وسایل کشاورزی و آهنگری بومی و موسیقی محلی لرستان به دست بیاورید.
یکی از سالن‌های موزه فلک الافلاک محل نمایش مجسمه استادان مشاغل سنتی لرستان است. بازدید از این بخش مهارت استادان لرستان در ساخت صنایع دستی را نشان می‌دهد. در سالن‌های بافته‌های بومی و عشایر، ماکت بانوان لرستان در حال بافتن قالی، جاجیم و سیاه چادر با ظرافت بسیار به نمایش در آمده‌اند. اما یکی از زیباترین بخش‌های این موزه سالن موسیقی آن است که ارتباط تنگاتنگ موسیقی با مردم این خطه را نشان می‌دهد. در این بخش انواع سازهای سنتی لرستان مانند سرنا، کرنا، دوزله، بور و انواع سازهای کوبه‌ای این منطقه مانند دهل و سازهای زهی مانند تنبور و کمانچه در معرض دید عموم قرار دارند. در سالن نمایش موزه فلک الافلاک نیز می‌توانید چکیده‌ای از فرهنگ و تاریخ لرستان را در نمایش فیلم کوتاه ببینید.
در این مقاله به معرفی قلعه فلک الافلاک یکی از برجسته‌ترین بناهای باستانی ایران پرداختیم. اگر ساکن شهر خرم آباد هستید یا از این قلعه باستانی دیدن کرده‌اید، تجربه‌های بازدید خود را با ما و دیگر کاربران کجارو در میان بگذارید.
