پنجره همواره از عناصر مهم در هر بنایی است و اصلی ترین کاربرد آن ارتباط فضای داخلی با بیرون از ساختمان است. دید مناسب به بیرون، ورود نور طبیعی به داخل ساختمان و تهویه از مزایایی است که یک پنجره مناسب در اختیار ساختمان قرار می دهد. در معماری ایران از گذشته تاکنون پنجره و طراحی آن از اهمیت بسیاری برخوردار است. در معماری سنتی ایرانی علاوه بر ساخت پنجره با کاربردهای معمول و همیشگی آن، تلاش می شد که در نما سازی هم از پنجره بیشترین استفاده را داشته باشند.
نماهایی با تلفیقی از سقف های طاقی شکل و گنبدی که به زیبایی فضای شهری کمک می کرد. توجه به زیباسازی در کنار کاربرد مناسب بنا، موجب شد بناهایی ارزشمند و متنوع خلق شوند. به همین منظور در معماری قدیم ایران پنجره های گوناگونی ساخته شده است که از جمله آن ها می توان به پنجره های روزن، شباک، ارسی و جامخانه اشاره کرد. در این مقاله با انواع این پنجره ها آشنا می شویم.
تصور یک ساختمان بدون پنجره بسیار دشوار است، در حقیقت کمتر ساختمانی وجود دارد که پنجره نداشته باشد. حتی در ساختمان های نظامی که نیاز به سطح امنیت و محافظت بالایی دارد به شکلی پنجره هایی تعبیه شده است. بنابراین پنجره ها عضو همیشگی ساختمان اند که بسیار هم به مورد توجه هستند. در مواجهه با هر ساختمانی اولین عنصری از آن که به چشم می آید پنجره ها هستند. در نتیجه پنجره ها در نوع و سبک معماری خاص هر خطه ای تاثیر گذارند.
در فرهنگ ایرانی همواره علاقه به نور، رنگ و طبیعت وجود داشته است، و با دقت در پنجره ها در معماری ایرانی، شیشه های رنگی، شمایل هندسی متفاوت و زیبا و به طور کلی ظاهر پر جنب و جوش بسیار به چشم می آید. با توجه به دوره های متفاوتی که در ایران وجود داشته و قدمت تاریخی ایران، سبک های متنوعی از معماری ایرانی وجود دارد، مانند معماری هخامنشی، معماری اشکانیی، معماری ایرانی-اسلامی و معماری سنتی ایران، و معماری در دیگر دوره های تاریخی ایران که در هر کدام از ساختمان های مرتبط با این دوره ها با انواع مختلفی از پنجره مواجه هستیم.
به طور کلی، نور یکی از عناصر مهم در معنا بخشی به فضای معماری در بناهای ایرانی به حساب می آید. در معماری ایرانی، نور طبیعی که به عنوان تنها منبع روشنایی روز بوده تنها به تامین روشنایی محدود نشده و از نظر کیفیت بصری و زیبایی فضا نیز برای معماران ارزشمند بوده است. یکی از نمونه های خوب بازی نورپردازی طبیعی در معماری ایرانی را می توان در خانه های سنتی با فضاهای متفاوت آن دید. وجود بازشوهای متنوع دیواری و سقفی در این نوع معماری نشانگر این موضوع است. کاربرد سایه و نور با یکدیگر حسی عرفانی در فضا، به ویژه فضاهای مذهبی مانند مساجد ایجاد می کند.
با در نظر گرفتن نور به عنوان مولفه اصلی فضا، این ترکیب جامع و کلی، همراه با فضاهای مجاور، شکل خاصی از سازمان یافتگی متمرکز شده را پدید می آورد که در آن سلسله مراتب، الگویی کلی به معنا می بخشد. در نظم ساختاری نور به عنوان هندسه موجود عرضه می شود و منافذ و روزنه ها را تحت اختیار خود در می آورد و نظم مشخصی را به فضا تحمیل می کند. در معماری ایرانی مطالعه نور و رنگ بنا بر حجم و ساختار، همواره به عنوان بخش اصلی مراحل مختلف ساختمان و فهم آن اهمیت داشته است.
پنجره شباک نوع دیگری از پنجره است که در معماری ایرانی دیده می شود. شباک به معنی شبکه بندی شده است، که کاملا نشان دهنده شکل و ساختار این پنجره های منحصر به فرد است. در واقع پنجره های شباک، فاقد شیشه هستند. برای ساخت این پنجره ها از مصالح متنوعی چون سنگ، آجر، کاشی، چوب و گچ می توان استفاده نمود.
با احیا دوباره معماری ایرانی در کشورمان و تلفیق آن با روش های نوین معماری در سال های اخیر، شاهد استفاده از انواع پنجره در معماری ایرانی، و ساخت نماهایی با پنجره های شباک، با تلفیق مصالح امروزی هستیم که نتایج جذابی را نیز به همراه داشته است.
پنجره های ارسی که زیبایی خیره کننده ای دارند در سطح جهانی شهرت فراوانی دارند. اکثر آثار ارزشمند تاریخی در ایران که سالیانه گردشگران بسیاری را از سراسر جهان به مجذوب خود می کنند، بناهایی با پنجره های ارسی اند. این پنجره ها با نمای پر از رنگ خود هر بیننده ای را جذب می کنند. در حقیقت پنجره ارسی به عنوان اصلی ترین نوع پنجره سنتی ایرانی شناخته می شود. در زبانی فارسی، اُرسی به معنای چم یا گشاده است.
پنجره عضوی مهم در هر ساختمان و برای هر طراحی است، چرا که ویژگی های زیبایی شناسانه و از طرف دیگر ویژگی هایی کاربردی را در اختیار او قرار می دهد. با مطالعه معماری در ایران این نکته و اهمیت پنجره در طراحی و هدایت نور داخلی بسیار خود نمایی می کند. در این مقاله از انواع پنجره در معماری ایرانی صحبت کردیم، امیدواریم از این مقاله نهایت استفاده را برده باشید.
