تمدن ایران یکی از کهنترین نظامهای تقویمی جهان را داراست. ایرانیان باستان معتقد بودند که زمان نه چرخهای خشک، بلکه موجودی زنده است؛ و هر گردش زمین لحظهای مقدس از هماهنگی انسان با طبیعت و نیروهای اهورایی. تقویم زرتشتی، که پایهی بسیاری از جشنهای ایرانی است، بر محور چهار عنصر مقدس – آب، آتش، خاک، و باد بنا شده و هدف آن حفظ «اشا» یعنی نظم کیهانی بود.
در این تقویم، هر ماه و هر روز نام ایزدی دارد و همنام شدن روز و ماه باعث برگزاری جشن مخصوص میشد. این فلسفه، اساس بسیاری از جشنهای ایرانی مانند مهرگان، تیرگان و سپندارمذگان است.
تقویم ایرانی باستان شامل ۱۲ ماه سیروزه بود و هر روز نامی از یکی از ایزدان داشت. روزهای اضافی (پنجه) در پایان سال افزوده میشد که خود مقدس بود و آیینهایی ویژه در آن برگزار میکردند.
از این ساختار، مجموعهای از مهمترین مناسبتها شکل گرفته است که نقطه تلاقی بین اسطوره، فلسفه و زندگی روزمره مردم به شمار میرفتند.
زمان: اول فروردین
مفهوم: تولد دوبارهی زمین و انسان
نوروز که قدمتی بیش از ۳۰۰۰ سال دارد، از روزی آغاز میشود که جَمْشید – پادشاه اسطورهای ایران – بر تخت سلطنت نشست و خورشید به برج حمل وارد شد. نوروز جشن پیروزی گرما بر سرما، روشنایی بر تاریکی، و نو شدن درون و بیرون انسان است. در اوستا، این هنگامه زمان تجدید «اشا» است؛ یعنی هماهنگی دوباره هستی.
زمان: دهم بهمن
مفهوم: کشف آتش توسط هوشنگ شاه
طبق روایت شاهنامه، هوشنگ هنگام پرتاب سنگ برای کشتن مار، جرقهای دید و آن را نشانهٔ هدیهی اهورایی دانست. از آن زمان آتش نماد خرد و دانش شد. در جشن سده، مردم آتشهای بزرگ میافروختند که هم جنبهی آیینی داشت و هم کارکرد اجتماعی (گرم شدن دامها، حفاظت از بیماری و تاریکی).
زمان: شانزدهم مهرماه
مفهوم: ستایش ایزد مهر، نگهبان عدالت و راستی
مهر در اوستا نماد راستی و نگهبان عهد است. ایرانیان در مهرگان یادآور میشدند که جامعه زمانی پایدار است که راستگویی، انصاف و وفاداری رعایت شود. در آیینهای درباری، مهرگان برابر با نوروز در اهمیت بوده و حتی لباسهای بنفش سلطنتی ویژهٔ آن ساخته میشد.
زمان: شب ۳۰ آذر (بلندترین شب سال)
مفهوم: تولد میترا (ایزد نور)
ایرانیان باستان باور داشتند در پایان شب یلدا، نبرد میان تاریکی و روشنایی به پیروزی خورشید میانجامد. آتش و چراغ در این شب نماد امید و ایمان به بازگشت نور بود. یلدا بعدها با آیین میترائیسم در روم و سپس کریسمس همپیوند شد؛ شگفت آنکه این سنت جهانی، ریشهاش از خاک ایران برخاسته است.
زمان: ۱۳ تیرماه
مفهوم: یادبود آرش کمانگیر و ایزد باران
تیرگان در تقویم زرتشتی روزی است که آرش کمانگیر جان خویش را برای تعیین مرزهای ایران فدا کرد. این جشن، نماد فداکاری و فروتنی در راه میهن است. همچنین آبپاشی نماد طلب باران و پاکی روح بود؛ مردم بر یکدیگر آب میپاشیدند تا پلیدیها شسته شود.
زمان: ۵ اسفند
مفهوم: بزرگداشت زن و زمین
سپندارمذ، ایزد زمین و فروتنی است. در این روز زنان و مادران گرامی داشته میشدند و مردان به همسران خود هدیه میدادند. برخلاف تصور عمومی که عشق را مفهومی رمانتیک میداند، در فلسفه ایرانی عشق، پیوندی آگاهانه بین روح و خاک است؛ سپندارمذگان جشن احترام به اصل زندگی است.
زمان: ۱۰ آبان
مفهوم: ستایش آب، سرچشمهی پاکی
آناهیتا یکی از ایزدان بزرگ ایران است که نماد پاکی و زایش است. در آبانگان مردم کنار رودخانهها جمع میشدند، چشمهها را تبرک میکردند و طلب بارش مینمودند. آب در جهانبینی ایرانی، واسطهی ارتباط انسان با جهان مینوی شمرده میشود.
زمان: روزهای همنام در ماههای خرداد و مرداد
مفهوم: کمال طبیعی و جاودانگی روح
در فلسفه زرتشتی، انسان از سه بعد مینوی، جسمی و طبیعی تشکیل شده است. خردادگان نماد کمال طبیعت (رشد و شکوفایی)، و امردادگان نماد جاودانگی و بیمرگی است. این ایام، تجلیل از درخت، گیاه و حیات بیپایان بودند.
در نگاه علمی، این جشنها دو کارکرد اساسی داشتند:
کارکرد زیستمحیطی: همگی با چرخههای طبیعی هماهنگاند (اعتدال بهاری، انقلاب زمستانی، آغاز فصل کشت و برداشت).
کارکرد اجتماعی: همبستگی، تقسیم نعمات و تقویت حس ملی را بازتولید میکردند. نوروز برای بازسازی روابط اجتماعی و مهرگان برای تثبیت عدالت بود.
با وجود تحولات دینی و سیاسی در طول تاریخ، سنت جشنها در ایران هرگز از میان نرفته است. نوروز جهانی شده، یلدا با شبنشینیها ادامه دارد، و سپندارمذگان دوباره به عنوان روز ایرانی عشق احیا شده است. این استمرار نشان از درک عمیق ایرانیان از مفهوم زمان به عنوان موجودی زنده دارد — نه ساعتها روی دیوار، بلکه چرخههای معنا در هستی.
مناسبتهای باستانی ایران نه یادگار دوران کهن، بلکه ساختارهای زندهای از فلسفه زیستناند. هر کدام حامل پیام اخلاقی، طبیعی و هستیشناختیاند:
جشن پیام بنیادی عنصر نمادین کارکرد اجتماعی نوروز تولد و نو شدن زمین و خورشید آغاز سال و همبستگی مهرگان عدالت و پیمان آتش و مهر احترام به راستی یلدا پیروزی نور خورشید گردهمایی خانوادگی سده خرد و دانش آتش اتحاد در سرما تیرگان فداکاری آب یاد آرش و مرزها سپندارمذگان عشق و فروتنی خاک بزرگداشت زن و زمین آبانگان پاکی و زایش آب طلب باران و نیکوکاری
