دیگردوستی مؤثر: بنی‌آدم اعضای یکدیگرند؟

متن زیر ماحصل گذراندن دوره‌ی دیگر دوستی مؤثر دانشگاه پرینستون در سایت کورس‌اِرا و خواندن کتاب «دیگردوستی مؤثر» است که توسط مدرس همین دوره نوشته شده. لازم به ذکر است که یادداشت بسیار خوب جناب مصطفی ملکیان در مقدمه کتاب، که توضیح مختصر فلسفه‌ی دیگردوستی مؤثر است، من را به خواندن این کتاب بیشتر ترغیب کرد.

این کتاب و دوره‌‌ی چهار هفته‌ای effective altruism در مورد اخلاقی‌تر رفتار کردن و خیر رسانی مؤثرتر به دیگران است. هرچند در جایی در مورد این کتاب می‌خواندم که در كشوری كه دومین منبع گاز و چهارمین منبع نفت جهان را دارد و ما همچنان كارتن‌خواب و گورخواب و كولبر داریم، سخن از عقلانیت و اخلاق بیشتر شبیه به شوخی‌ست. اما به نظرم این روز‌ها باید بیشتر از هر موقعی به‌خودمان نهیب بزنیم. حالا که با وضوح بیشتر عواقب دروغ‌گویی و بی‌اخلاقی را می‌بینیم، فکر می‌کنم بازنگری در تعاریف اخلاقی بی‌راه نباشد. لااقل برای من که بی‌تاثیر نبوده است.

آقای سینگر فیلسوفی‌ست که در کتاب‌هایش به باور‌های ما تلنگر می‌زند. بارها موقع شنیدن صحبت‌هایش و خواندن کلماتش یاد فیلم‌های فرهادی و رمان‌های داستایوفسکی اُفتادم. در کلاس‌های سینگر شما بارها جای سپیده‌ی درباره‌ی الی و آلیوشای برادران کارامازوف قرار خواهید گرفت. آنجایی که دنیا در خاکستری‌ترین حالت ممکن قرار دارد و تصمیم‌گیری دشوار است.

در هفته‌ی اول دوره‌ی آموزشی، سینگر گریز‌های بسیار خوبی به تعاریف پایه‌ای اخلاقیات می‌زند. اینکه خوبی چیست؟ بدی چیست؟ آیا گرفتن جان یک انسان در شرایطی خاص اخلاقی‌ست؟ آیا دروغ گفتن وقتی پای جان کسی در میان است توجیهی دارد؟ آیا در تصمیم گیری‌ها باید خیر جمعی را در نظر گفت یا اصول فردی را؟

سینگر در چند قسمت درباره‌ی نظریه‌ی اخلاقی فایده گرایی صحبت می‌کند. این نظریه‌ی اخلاقی حیطه‌ی گسترده‌ای دارد اما سینگر بیشتر روی دو شاخه‌ی آن متمرکز است:

• فایده‌گرایی عمل محور که بر خود عمل و سیاقی که عمل در آن واقع می شود تاکید می کند. از دید عمل‌محوران انجام یا ترک فعل باید بیشترین لذت و کمترین درد را داشته باشد. در واقع فایده‌گرایی عمل‌محور بیشتر نتیجه گراست. یعنی آن انتخابی که سودمند ترین نتیجه را در یک شرایط خاص داشته باشد بهترین انتخاب است.
• فایده‌گرایی قاعده محور انجام فعلی را از نظر اخلاقی روا می دارد که بشود به صورت یک قاعده ی کلی و عام در جامعه در آید و بیشترین لذت و کمترین الم را برای جامعه داشته باشد. قاعده‌محوران معتقدند که باید کاری را بکنیم که مورد توصیه‌ی قواعدی است که اگر افراد جامعه سعی در پیروی از آنها کنند بهترین پیامد ها را خواهند داشت.[1]

بگذارید با یک مثال این دو نوع فایده‌گرایی را توضیح بدهم. فرض کنید تروریستی بمبی را در شهری کار گذاشته که میلیون‌ها شهروند بی‌گناه در آن زندگی می‌کنند. تروریست فقط در صورتی به شما شیوه‌ی خنثی کردن بمب را می‌گوید که شما کودک ۵ ساله‌ی او را شکنجه کنید. آیا در چنین شرایطی حاضر به شکنجه‌ی کودکی ۵ ساله هستید تا جان میلیون‌ها نفر را نجات دهید؟

یک فایده‌گرای عمل‌محور در چنین شرایطی به خیر جمعی فکر می‌کند. اینکه بهترین نتیجه در این شرایط، نجات جان میلیون‌ها انسان در قبال شکنجه‌ی یک کودک است. اما یک فایده‌گرای قاعده‌محور در هر صورت شکنجه‌ی یک کودک را عمل ضد انسانی می‌داند و این را به صورت یک قاعده‌ی کلی پذیرفته است. او در هیچ شرایطی حاضر نیست کودک را شکنجه کند. حتی اگر به قیمت از دست رفتن جان میلیون‌ها انسان باشد.

البته تمام منظور سینگر از توضیح این دو نوع جهان‌بینی این است که تفاوتی ندارد که شما از کدام گروه باشید. دیگر دوستی مؤثر از دیدگاه هر دو گروه تایید می‌شود و مفید است. حتی خیلی از فیلسوفان غیر فایده‌گرا هم نظریات سینگر را تایید می‌کنند.

از دیدگاه این فیلسوف:

‌ «اگر می‌توانیم جلوی اتفاق بدی برای دیگران را بگیریم، بدون اینكه خودمان چیزی را كه از نظر اخلاقی مهم‌تر است فدا كنیم، موظف به کمک‌کردن به دیگران هستیم.» ‌

مساله مهم دیگر در دیگردوستی مؤثر این است كه چگونه می‌توانیم از منابعی كه در دست داریم برای بیشترین خیررسانی استفاده كنیم؟ این پرسش بر دو مفروض استوار است:

1- ما وظیفه داریم بعد از تامین نیازهای غیرتجملاتی خودمان برای تامین نیازهای دیگران استفاده كنیم.

2- همه خیررسانی‌ها ارزش برابر ندارند و ما موظف هستیم به اهداف نیكی كمك كنیم كه به شكل مؤثر بیشترین خیر ممكن را می‌رسانند. [2]

چه چیزی را باید (بیشترین خیر) شمرد؟

کتاب در فصلی با همین نام به این مساله می‌پردازد که دقیقن چه نوع خیری مؤثرتر است. پاسخ به این سوال نسبی و دشوار است اما کتاب با توضیحات نسبتن مبسوطی به این نتیجه می‌رسد که:

کمک به انسان‌هایی که در فقر شدید روز را به شب می‌رسانند و در کشور‌های در حال توسعه زندگی می‌کنند می‌تواند مفیدتر باشد.

چند سایت و سازمان بسیار جالب که از نتایج همین جنبش بوده‌اند توی کتاب معرفی شده‌ است که در ادامه درباره‌ی نحوه‌ی فعالیت دو مورد از آن‌ها نوشته‌ام:

سازمان «زندگی‌ای که می‌توانی نجات دهی» (The life you can save)

این سازمان را پیتر سینگر راه‌اندازی کرده و تا امروز تعداد زیادی(بالای ۲۰ هزار نفر) متعهد شده‌اند که ماهانه بخشی از درآمدشان را صرف امور خیر کنند. این وبسایت یک محاسبه‌گر دارد که نشان می‌دهد مثلن با ۵۰ دلار پول چه کارهای خیری می‌تواند انجام داد.

مثلن با صرف این مقدار پول در خیریه‌ی علیه مالاریا می‌توان ۴۵ نفر را به مدت ۳ تا ۴ سال واکسینه کرد و ۲۵ پشه‌بند برای مناطقی که مالاریا وجود دارد تهیه کرد. خوبی این محاسبه‌گر این است که یک حساب‌کتاب ملموس از نتایج پولی که می‌بخشیم به ما می‌دهد و این موجب می‌شود میزان تاثیرگذاری پولی که می‌بخشیم را بدانیم. اینکه حتی مقدار کمی پول می‌تواند تا چه اندازه تاثیرگذار باشد برای من خیلی قابل توجه بود.

سازمان «۸۰ هزار ساعت»

با این ایده که هر انسان به طور متوسط در طول عمرش ۸۰ هزار ساعت کار می‌کند، این سازمان سعی کرده کارهایی را شناسایی و معرفی کند که بیشترین خیر را به دیگران می‌رساند. طبق پژوهش‌های این سازمان شغل‌هایی که بیشترین خیر را می‌رسانند عبارتند از(این قسمت را مستقیمن از متن کتاب برداشته‌ام):

• پژوهش درباره‌ی این‌که کدام اهداف خیر بیشتری می‌رسانند و رنج بیشتری می‌کاهند.
• سازماندهی و پویشگری برای تقویت جنبش دیگردوستی مؤثر و کمک به ایجاد خیریه‌های مؤثرتر.
• بوروکرات موثرشدن یا رهبر سیاسی در جهت کمک به افزایش ظرفیت‌های سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری خادم‌ خیر همگانی در دولت‌ها و نهاد‌های مدنی و بین‌المللی.
• پژوهش و سازماندهی در حوزه‌ی ریسک‌های وجودی‌ای که می‌تواند به انقراض انسان بینجامد(از جمله پژوهشی درباره‌ی هوش مصنوعی، کاهش ریسک‌های زیستی یا ویروسی، امنیت هسته‌ای، و تغییرات زیست‌محیطی)
• فعالیت برای بهبود سلامت در کشورهای فقیر
• فعالیت برای کاهش مصرف گوشت و کاهش رنج حیوانات در پرورشگاه‌های صنعتی.
• فعالیت برای کاهش مصرف سیگار در کشورهای درحال توسعه.

این سایت اطلاعات بسیار مفیدی برای انتخاب شغل یا تغییر شغل دارد. اگر کسی اطرافتان هست که قصد انتخاب رشته دارد، توصیه می‌کنم این وبسایت را به او معرفی کنید. افراد زیادی بعد از مراجعه به این وبسایت مسیر شغلی‌شان تغییر کرده. در کتاب چند وبسایت و سازمان دیگر هم معرفی شده که جالب توجه‌اند.

در ایران چطور بیشترین خیر را برسانیم؟

این بخش را از مقدمه‌ای که جناب محمدرضا جلایی‌پور در کتاب نوشته‌اند برداشته‌ام.

متاسفانه در حال حاضر در ایران فرهنگ عمومی خیریه به شکلی‌ست که توجه زیادی به سنجش‌گری عقلانی برای اولویت بندی اهداف خیر نمی‌شود. بخش بزرگی از کمک‌های ایرانیان به خیریه‌های محلی، خانوادگی و ملی‌ای بخشیده می‌شود که نه شفافیت مالی دارند، نه بر حسن هزینه‌ منابع‌شان نظارت کیفی و موثری اعمال می‌شود و نه برای انتخاب اولویت‌بندی اهداف خیر سنجش‌گری کافی می‌کنند. ترویج ایده‌های دیگردوستی مؤثر در ایران می‌تواند:

۱. میزان کمک‌های خیریه‌ای و نیکوکاری بسیاری از شهروندان را افزایش دهد.

۲. به نیکوکاران و خیریه‌ها کمک می‌کند که در انتخاب اهداف خیر و نحوه‌ی کمک مؤثرتر و رساندن بیشترین خیر ممکن به نیازمندان سنجیده‌تر عمل کنند.

دولت هم وظیفه دارد از طریق ایجاد پایگاه‌های اطلاعاتی دقیق، به‌روز و سهل‌الوصول و در دسترس عمومی قراردادن داده‌های معتبر مرتبط با فقر، بیماری، آموزش و آسیب‌های اجتماعی، زمینه‌ی مشارکت مؤثر و سنجش‌گرانه‌تر خیریه‌ها، سمن‌‌ها(سازمان‌های مردم نهاد) و شهروندان مسئول را در بهبود زندگی محروم‌ترین ساکنان ایران فراهم کند.

در این بخش از کتاب، خیریه‌ی دارالاکرام به عنوان یک خیریه‌ی فرامذهبی موثر که در کمک رسانی شفافیت قابل تحسینی دارد و برای بورسیه‌ی کودکان فقیر بازمانده از تحصیل است معرفی شده است. ظاهرن این خیریه‌، حامی ترجمه‌‌ی کتاب هم بوده است.

در مجموع بعید می‌دانم کسی این کتاب را بخواند یا دوره را بگذراند و بیش از پیش نسبت به خیررسانی موثرتر، احساس مسئولیت نکند. من هم به سهم خودم سعی کردم با نوشتن این پست اولین قدم را در مسیر دیگردوستی موثر بردارم. امیدوارم این اطلاعات برای شما هم در راه خیررسانی، مشوق و مفید باشد.

[1] درآمدی جدید به فلسفه ی اخلاق ، هری جی .گنسلر، حمیده بحرینی ،ص 268

[2] https://www.cgie.org.ir/fa/news/220542