اقتصاد ایران در سال‌های اخیر تحت تأثیر تحریم‌های بین‌المللی، تورم فزاینده، و نوسانات شدید بازار ارز و طلا قرار گرفته است. با تشدید تحریم‌ها پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۱۳۹۷، شاخص‌های کلان اقتصادی ایران روند نزولی چشمگیری داشته‌اند. اکنون در نوزدهم بهمن ۱۴۰۳، با توجه به رشد ماهانه تورم، افزایش قیمت دلار به ۸۶,۳۵۰ تومان، و صعود قیمت هر گرم طلای ۱۸ عیار به ۶,۱۲۷,۰۰۰ تومان، این پرسش مطرح است: آیا اقتصاد ایران در آستانه فروپاشی قرار دارد؟
در این مقاله، با تمرکز بر داده‌های رسمی و تحولات اخیر، به تحلیل این موضوع می‌پردازیم.
۱. تحریم‌ها: موتور محرکه بحران
تحریم‌های بین‌المللی، به ویژه محدودیت‌های بانکی و نفتی، عمیق‌ترین آسیب را به اقتصاد ایران وارد کرده‌اند. بر اساس گزارش وزارت نفت، صادرات نفت ایران در دی‌ماه ۱۴۰۳ به حدود ۶۰۰ هزار بشکه در روز کاهش یافته است که نسبت به میانگین ۲.۵ میلیون بشکه در سال ۱۳۹۶، بیش از ۷۵ درصد افت را نشان می‌دهد. این کاهش، درآمدهای ارزی ایران را به شدت محدود کرده و کسری بودجه دولت را به ۴۵ درصد در لایحه بودجه ۱۴۰۳ رسانده است.
از سوی دیگر، تحریم‌های بخش بانکی، دسترسی ایران به ذخایر ارزی خارجی (حدود ۱۰۰ میلیارد دلار بلوکه شده) را غیرممکن ساخته است. بانک مرکزی در گزارش اخیر خود تأیید کرد که ذخایر ارزی قابل دسترس کشور تنها برای تأمین ۳ ماه واردات کافی است، حال آنکه استاندارد جهانی این ذخایر، پوشش ۹ ماه واردات است.
---
۲. قیمت دلار: شاخص بی‌ثباتی اقتصادی
ارزش پول ملی ایران در چهار سال اخیر روندی سقوطی داشته است. در نوزدهم بهمن ۱۴۰۳، قیمت دلار در بازار آزاد به ۸۶,۳۵۰ تومان رسید که نسبت به سال ۱۳۹۷ (۱۵ هزار تومان) افزایشی ۴۷۵ درصدی را ثبت کرده است. این کاهش ارزش ریال، نه تنها تورم وارداتی را تشدید کرده، بلکه قدرت خرید خانوارها را نیز به سطح بی‌سابقه‌ای کاهش داده است.
بر اساس داده‌های مرکز آمار ایران، متوسط درآمد ماهانه یک خانوار شهری در سال ۱۴۰۳ حدود ۱۵ میلیون تومان است، حال آنکه هزینه سبد معیشتی حداقلی برای یک خانواده چهارنفره نزدیک به چهل میلیون تومان می‌رسد. این شکاف عمیق درآمدی و هزینه‌ای، منجر به افزایش ۳۰ درصدی خط فقر در یک سال گذشته شده است.
---
۳. تورم: رشد بی‌وقفه و ماهانه
نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه ایران در دی‌ماه ۱۴۰۳ به ۵۲.۳ درصد و نرخ تورم سالانه به ۴۵.۶ درصد رسید. این رقم، بالاترین نرخ تورم در بین کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) است. نکته نگران‌کننده، رشد ماهانه تورم حتی در شرایط کاهش نسبی قیمت جهانی کالاهاست. به عنوان مثال، قیمت جهانی گندم در سال ۱۴۰۳ حدود ۱۲ درصد کاهش یافته، اما قیمت نان در ایران طی همین دوره ۷۰ درصد افزایش داشته است.
بررسی سبد کالاهای اساسی نشان می‌دهد که قیمت روغن، برنج، و گوشت قرمز به ترتیب ۱۲۰ درصد ، ۹۰ درصد ، و ۸۵ درصد در یک سال گذشته رشد کرده‌اند. این افزایش‌ها در حالی رخ داده که متوسط حقوق ماهانه تنها ۳۵ درصد افزایش یافته است.
۴. طلای جهانی: فرار سرمایه‌ها به سمت امنیت
با تشدید بی‌ثباتی اقتصادی در ایران، تقاضا برای طلا به عنوان «پناهگاه امن» افزایش یافته است. قیمت هر گرم طلای ۱۸ عیار در بازار ایران در نوزدهم بهمن ۱۴۰۳ به ۶,۱۲۷,۰۰۰ تومان رسید که نسبت به ابتدای سال (۴,۳۰۰,۰۰۰ تومان) رشدی نزدیک به چهل و سه درصدی را نشان می‌دهد. این در حالی است که قیمت جهانی طلا نیز تحت تأثیر تنش‌های ژئوپلیتیک خاورمیانه و افزایش نرخ بهره دلار، به ۲۰۵۰ دلار در هر اونس (بالاترین سطح از مارس ۲۰۲۲) صعود کرده است.
بانک مرکزی ایران اعلام کرده که ذخایر طلای کشور در چهار سال اخیر ۲ برابر شده و به ۳۲۰ تن رسیده است. این سیاست، هرچند برای کاهش فشار بر ذخایر ارزی انجام شده، اما تأثیری در کنترل بازار داخلی طلا نداشته است.
۵. توافق‌های بین‌المللی: راه نجات یا توهم؟
امید به احیای برجام یا توافق‌های جدید، همچنان به عنوان یک عامل کاهنده فشار اقتصادی مطرح است. در صورت لغو تحریم‌ها، ایران می‌تواند صادرات نفت خود را به ۱.۵ میلیون بشکه در روز افزایش دهد و سالانه حدود ۵۰ میلیارد دلار درآمد اضافی کسب کند. با این حال، مذاکرات اخیر در عمان (بهمن ۱۴۰۳) میان ایران و غرب، به دلیل اختلاف بر سر برنامه موشکی ایران و تنش‌های منطقه‌ای، به بن‌بست رسیده است.
از سوی دیگر، همکاری با کشورهای شرقی مانند چین و روسیه نیز نتوانسته خلأ تحریم‌ها را پر کند. حجم مبادلات تجاری ایران با چین در سال ۱۴۰۳ حدود ۲۰ میلیارد دلار بوده است که تنها ۲۵ درصد از مبادلات ایران با اتحادیه اروپا در سال ۱۳۹۶ (۸۰ میلیارد دلار) است.
آیا فروپاشی نزدیک است؟
وضعیت کنونی اقتصاد ایران را می‌توان «بحران ساختاری عمیق» توصیف کرد، اما لزوماً به معنای «فروپاشی قریب‌الوقوع» نیست. دلایل این ادعا عبارتند از:
۱. تاب‌آوری غیررسمی اقتصاد: حدود ۶۰ درصد از اقتصاد ایران در بخش غیررسمی فعالیت می‌کند که نسبت به تحریم‌ها مقاوم‌تر است.
۲. ذخایر طلا و ارزهای غیردلاری: ایران بخشی از مبادلات خود را با روبل، یوان، و رمزارزها انجام می‌دهد.
۳. سوبسیدهای دولتی: تزریق سالانه ۳۰۰ هزار میلیارد تومان یارانه نقدی و کالایی، از تشدید ناآرامی‌ها جلوگیری کرده است.
با این حال، ادامه روند فعلی (تورم ۴۵ درصدی، کاهش ۷ درصدی تولید ناخالص داخلی در ۱۴۰۳، و رشد بیکاری به ۱۲ درصد) می‌تواند به نقطه اوج بحران در ۲-۳ سال آینده منجر شود. راه‌حل پایدار، ترکیبی از توافق بین‌المللی برای لغو تحریم‌ها و اصلاحات داخلی (شفافیت مالی، مبارزه با فساد، و جذب سرمایه خارجی) است.
قیمت‌های کلیدی در نوزدهم بهمن ۱۴۰۳
- قیمت دلار در بازار آزاد: ۸۶,۳۵۰ تومان
- قیمت هر گرم طلای ۱۸ عیار: ۶,۱۲۷,۰۰۰ تومان
- قیمت جهانی طلا (انس): ۲,۰۵۰ دلار
- نرخ تورم سالانه: ۴۵.۶ درصد
