-
حسن صباح، نامی که با افسانه‌ها و رازهای بسیاری درآمیخته، شخصیتی بحث‌برانگیز در تاریخ ایران است. او بنیانگذار فرقه اسماعیلیه نزاری بود که با استقرار در قلعه الموت، برای سال‌ها لرزه بر اندام حاکمان سلجوقی انداخت. در این مقاله، به بررسی زندگی حسن صباح از بدو تولد تا مرگ، چگونگی شکل‌گیری فرقه او، دلایل موفقیت و شکست، و در نهایت، نابودی این فرقه خواهیم پرداخت.
۱. زندگی حسن صباح: از تولد تا جوانی
حسن صباح در سال ۴۴۵ هجری قمری در شهر قم متولد شد. پدرش، علی بن محمد بن جعفر صباح حمیری، از اهالی کوفه بود که به قم مهاجرت کرده بود. حسن در کودکی و نوجوانی در ری به تحصیل علوم مختلف پرداخت و به زودی نبوغ و استعداد خود را نشان داد. او در ابتدا پیرو مذهب شیعه دوازده امامی بود، اما پس از آشنایی با عقاید اسماعیلیه، به این مذهب گروید.
۲. آشنایی با اسماعیلیه و سفر به مصر
حسن صباح پس از آشنایی با داعیان اسماعیلی، به این مذهب علاقه‌مند شد و به مطالعه و تحقیق در مورد آن پرداخت. او سپس به اصفهان رفت که در آن زمان یکی از مراکز مهم فعالیت اسماعیلیان بود. در آنجا با عبدالملک بن عطاش، یکی از رهبران برجسته اسماعیلیه، آشنا شد و تحت تأثیر او قرار گرفت. ابن عطاش به استعداد و توانایی حسن صباح پی برد و او را برای ادامه تحصیل و کسب تجربه به مصر فرستاد.
حسن صباح در مصر با بزرگان و رهبران اسماعیلیه فاطمی دیدار کرد و با اندیشه‌ها و آموزه‌های آنان آشنا شد. او همچنین از اوضاع سیاسی و اجتماعی مصر در آن زمان آگاه شد و تجربیات زیادی کسب کرد. پس از مدتی، حسن صباح به ایران بازگشت و به تبلیغ و ترویج مذهب اسماعیلیه پرداخت.
۳. تأسیس فرقه اسماعیلیه نزاری
حسن صباح پس از بازگشت به ایران، فعالیت‌های خود را برای گسترش مذهب اسماعیلیه آغاز کرد. او به شهرهای مختلف سفر کرد و با مردم در مورد عقاید و اندیشه‌های اسماعیلیه صحبت کرد. او همچنین موفق شد بسیاری از افراد را به مذهب خود جذب کند.
در سال ۴۸۳ هجری قمری، حسن صباح قلعه الموت را که در منطقه رودبار استان قزوین قرار داشت، تصرف کرد. این قلعه به دلیل موقعیت استراتژیک و صعب‌العبور بودن، اهمیت زیادی داشت و به زودی به مرکز فعالیت‌های اسماعیلیه در ایران تبدیل شد. حسن صباح در قلعه الموت، تشکیلات منظم و قدرتمندی ایجاد کرد و پیروان خود را برای مبارزه با سلجوقیان آماده کرد.
۴. مبارزه با سلجوقیان
حسن صباح و پیروانش برای سال‌ها با سلجوقیان که در آن زمان حاکم ایران بودند، به مبارزه پرداختند. آنان با استفاده از روش‌های مختلف، از جمله ترور شخصیت‌های برجسته سلجوقی، ضربات سختی به این حکومت وارد کردند. ترور خواجه نظام‌الملک، وزیر مقتدر سلجوقیان، یکی از مهم‌ترین اقدامات تروریستی اسماعیلیان بود.
مبارزات حسن صباح و پیروانش باعث رعب و وحشت در میان سلجوقیان شد و آنان را مجبور به مقابله با این فرقه کرد. سلجوقیان چندین بار به قلعه الموت حمله کردند، اما به دلیل استحکام قلعه و مقاومت اسماعیلیان، موفق به فتح آن نشدند.
۵. افول و سقوط فرقه اسماعیلیه نزاری
پس از مرگ حسن صباح، جانشینان او نیز به مبارزه با سلجوقیان ادامه دادند. اما با گذشت زمان، فرقه اسماعیلیه نزاری دچار ضعف و انحطاط شد. اختلافات داخلی، کاهش قدرت رهبری، و فشارهای خارجی از جمله عواملی بودند که باعث افول این فرقه شدند.
در نهایت، در سال ۶۵۴ هجری قمری، هلاکوخان مغول پس از فتح ایران، به قلعه الموت حمله کرد و آن را به تصرف خود درآورد. با سقوط قلعه الموت، فرقه اسماعیلیه نزاری در ایران نابود شد و آخرین بقایای آن نیز از بین رفت.
۶. میراث حسن صباح
حسن صباح و فرقه اسماعیلیه نزاری، با وجود اقدامات خشونت‌آمیز و تروریستی، تأثیرات مهمی در تاریخ ایران داشتند. آنان با مبارزات خود، برای مدتی حکومت سلجوقیان را تضعیف کردند و باعث ایجاد رعب و وحشت در میان آنان شدند. همچنین، اندیشه‌ها و عقاید اسماعیلیه نزاری در برخی از جنبش‌های اجتماعی و مذهبی بعدی تأثیرگذار بود.
حسن صباح به عنوان یک رهبر مذهبی و سیاسی، شخصیتی پیچیده و بحث‌برانگیز است. برخی او را به عنوان یک انقلابی و مبارز راه آزادی می‌دانند، در حالی که برخی دیگر او را به عنوان یک تروریست و عامل خشونت می‌شناسند. با این حال، نمی‌توان انکار کرد که حسن صباح یکی از شخصیت‌های مهم و تأثیرگذار در تاریخ ایران بوده است.
در پایان، می‌توان گفت که حسن صباح و فرقه اسماعیلیه نزاری، با ظهور و سقوط خود، درس‌های زیادی برای تاریخ ایران به جای گذاشتند. این فرقه نشان داد که چگونه یک گروه کوچک و منسجم می‌تواند با استفاده از روش‌های خاص خود، برای مدتی حکومت‌های بزرگ را به چالش بکشد. همچنین، سقوط این فرقه نشان داد که خشونت و ترور نمی‌تواند راهی پایدار برای رسیدن به اهداف سیاسی و مذهبی باشد.
