دکتر محمد مصدق؛ زنده‌کننده عزت ملی ایران
دکتر محمد مصدق، یکی از برجسته‌ترین چهره‌های سیاسی ایران در قرن بیستم، نماد مبارزه برای استقلال اقتصادی و سیاسی ایران در برابر استعمار بریتانیا بود. او با ملی کردن صنعت نفت، عزت ملی ایران را احیا کرد و الگویی برای جنبش‌های ضداستعماری در جهان شد. این مقاله به بررسی بیوگرافی مصدق، خدمات او در دوران نخست‌وزیری، تأثیرش بر استقلال اقتصادی ایران، رویکردهای سیاسی داخلی و خارجی او، و همچنین نقاط قوت و ضعف عملکردش می‌پردازد.
---
بیوگرافی دکتر محمد مصدق
محمد مصدق در ۲۹ اردیبهشت ۱۲۵۸ (۱۶ ژوئن ۱۸۷۹) در تهران به دنیا آمد. خانواده او از اشراف قاجار بودند و پدرش، میرزا هدایتالله وزیر دفتر، از مقامات دولتی دوره ناصری بود. مصدق پس از تحصیلات مقدماتی در ایران، برای ادامه تحصیل به فرانسه و سوئیس رفت و در رشته حقوق دانشگاه نوشاتل دکترا گرفت. او پس از بازگشت به ایران، به عنوان والی فارس و سپس وزیر مالیه و وزیر خارجه فعالیت کرد.
مصدق در دوران مشروطه و پس از آن، همواره از مشروطه‌خواهان و مخالفان استبداد بود. در دوره رضاشاه، به دلیل مخالفت با حکومت مطلقه، مدتی در تبعید به سر برد. پس از سقوط رضاشاه، مصدق به عنوان نماینده مجلس شورای ملی انتخاب شد و به یکی از رهبران جبهه ملی ایران تبدیل گردید.
---
ملی کردن نفت و استقلال اقتصادی ایران
مبارزه با امپراتوری اقتصادی بریتانیا
یکی از بزرگترین دستاوردهای مصدق، ملی کردن صنعت نفت ایران در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ (۲۰ مارس ۱۹۵۱) بود. تا پیش از آن، شرکت نفت ایران و انگلیس (بریتیش پترولیوم) با قراردادهای استعماری، عمده درآمدهای نفتی ایران را تصاحب می‌کرد. مصدق با استناد به حقوق حاکمیت ملی، صنعت نفت را ملی اعلام کرد و کنترل آن را به دولت ایران سپرد.
به گفته یرواند آبراهامیان در کتاب "ایران بین دو انقلاب"، مصدق با این اقدام، "نه تنها اقتصاد ایران را از سلطه بریتانیا خارج کرد، بلکه الهام‌بخش جنبش‌های ملی‌گرایانه در دیگر کشورهای جهان سوم شد." (آبراهامیان، ۱۳۷۷، ص ۲۴۵).
تأثیر اقتصادی ملی شدن نفت
اگرچه ملی شدن نفت منجر به تحریم اقتصادی و کاهش درآمدهای نفتی در کوتاه‌مدت شد، اما در بلندمدت، پایه‌های استقلال اقتصادی ایران را تقویت کرد. **جان فوران** در کتاب *"مقاومت شکننده"* اشاره می‌کند که "مصدق نشان داد ایران می‌تواند بدون وابستگی به قدرت‌های خارجی، منابع خود را مدیریت کند." (فوران، ۱۳۷۸، ص ۳۱۲).
---
رویکرد مصدق در سیاست داخلی و خارجی
سیاست داخلی: دموکراسی و مبارزه با استبداد
مصدق در سیاست داخلی، طرفدار دموکراسی و حاکمیت قانون بود. او با انحلال مجلس سنا و تقویت مجلس شورای ملی، کوشید قدرت را به نمایندگان مردم بسپارد. اما برخی منتقدان، مانند همایون کاتوزیان در کتاب "اقتصاد سیاسی ایران"، معتقدند که "مصدق با اتکای بیش از حد به قدرت شخصی و نادیده گرفتن نهادهای سیاسی، ناخواسته به بی‌ثباتی دامن زد." (کاتوزیان، ۱۳۸۲، ص ۱۸۷).
سیاست خارجی: موازنه منفی و عدم وابستگی
مصدق در سیاست خارجی، اصل "موازنه منفی" را دنبال کرد، به این معنا که ایران نباید به هیچ یک از بلوک‌های شرق یا غرب وابسته شود. او با رد پیشنهادهای آمریکا و انگلیس برای مشارکت در نفت، استقلال ایران را حفظ کرد. با این حال، برخی تحلیلگران مانند مارک گازیوروسکی در مقاله "کودتای ۲۸ مرداد و نقش CIA" معتقدند که "مصدق با سخت‌گیری بیش از حد در مذاکرات، فرصت‌های دیپلماتیک را از دست داد." (گازیوروسکی، ۱۹۸۷، ص ۵۶).
---
نقاط قوت و ضعف مصدق
نقاط قوت:
۱. ملی کردن نفت و احیای عزت ملی
۲. مبارزه با استعمار و استقلال‌طلبی
۳. تقویت دموکراسی و حقوق مردم
نقاط ضعف:
۱.عدم انعطاف در مذاکرات بین‌المللی
۲.اتکای بیش از حد به شخصیت خود و تضعیف نهادها
۳. ناکامی در ایجاد ائتلاف گسترده برای مقابله با کودتا
---
## سقوط مصدق و کودتای ۲۸ مرداد
در نهایت، مخالفت‌های داخلی (از جمله دربار و برخی روحانیون) و فشارهای خارجی (آمریکا و انگلیس) منجر به کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ شد. اسناد منتشرشده از **آرشیو امنیت ملی آمریکا** نشان می‌دهد که سازمان CIA و MI6 در طراحی این کودتا نقش اصلی داشتند (نیویورک تایمز، ۲۰۰۰).
---
دکتر محمد مصدق با ملی کردن نفت، عزت ملی ایران را زنده کرد و الگویی برای استقلال اقتصادی شد. اگرچه برخی تصمیمات او منتقدانی دارد، اما میراث او به عنوان نماد مبارزه ضداستعماری باقی مانده است. به قول مرحوم احمد شاملو شاعر معاصر: "مصدق، مردی که تاریخ وطنش را با سرافرازی نوشت."
منابع:
۱. آبراهامیان، یرواند. (۱۳۷۷). ایران بین دو انقلاب. ترجمه احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی. تهران: نشر نی.
۲. فوران، جان. (۱۳۷۸). مقاومت شکننده. ترجمه احمد تدین. تهران: رسا.
۳. کاتوزیان، همایون. (۱۳۸۲). اقتصاد سیاسی ایران. تهران: نشر مرکز.
۴. گازیوروسکی، مارک. (۱۹۸۷). "کودتای ۲۸ مرداد و نقش CIA". مجله مطالعات خاورمیانه.
۵. اسناد آرشیو امنیت ملی آمریکا (۲۰۰۰). نیویورک تایمز.
