در کتاب «ایران بین دو انقلاب» اثر یرواند آبراهامیان، تحلیل جامعی از تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران از دوره قاجار تا انقلاب ۱۳۵۷ ارائه شده است. یکی از محورهای اصلی این کتاب، بررسی سیاستهای اقتصادی دوران پهلوی دوم (محمدرضا شاه) است که به گفته بسیاری از تحلیلگران، به بحرانهای ساختاری منجر شد و در نهایت زمینه ساز سقوط رژیم پهلوی گردید.
۱۹ اشتباه تاریخی اقتصادی محمدرضا پهلوی با نگاه جامعه شناختی
با استناد به منابع بین المللی و تحلیلهای جامعه شناختی آبراهامیان و دیگر پژوهشگران، میتوان مهمترین خطاهای اقتصادی این دوره را به شرح زیر برشمرد:
۱. وابستگی شدید به درآمد نفتی و بیماری هلندی (Dutch Disease)
- اقتصاد ایران به جای توسعه پایدار تولیدی، به درآمدهای نفتی وابسته شد. افزایش ناگهانی درآمدهای نفتی پس از ۱۳۵۲ (۱۹۷۳) منجر به تورم، کاهش رقابت پذیری صنایع داخلی و گسترش واردات شد.
- منبع:
Hossein Mahdavy, "The Pattern
and Problems of Economic Development in Rentier States: The Case of Iran" (1970)
۲. نادیده گرفتن توسعه کشاورزی و مهاجرت گسترده به شهرها
- سیاستهای اصلاحات ارضی (۱۳۴۱) بدون حمایت از کشاورزان خردهپا، منجر به کاهش تولیدات کشاورزی و مهاجرت روستاییان به حاشیه شهرها شد.
- منبع:
Eric Hooglund, "Land and Revolution in Iran" (1982)
۳. تمرکزگرایی اقتصادی و فساد بوروکراتیک
- تمرکز قدرت اقتصادی در دست دربار و شبکه های وابسته به شاه، فساد سیستماتیک را افزایش داد.
- منبع:
James A. Bill, "The Politics of Iran: Groups, Classes and Modernization" (1972)
۴. توزیع ناعادلانه ثروت و گسترش نابرابری
- رشد اقتصادی دهه ۵۰ عمدتاً به نفع طبقات بالای شهری و نخبگان حاکم بود، در حالی که قشرهای پایین جامعه از توسعه محروم ماندند.
- منبع:
Fred Halliday, "Iran: Dictatorship and Development" (1979)
۵. سرمایه گذاریهای غول آسا و بی بازده (White Elephants)
- پروژه های پرهزینه مانند نیروگاه اتمی بوشهر و صنایع سنگین بدون توجیه اقتصادی، منابع کشور را هدر داد.
- منبع:
Robert Graham, "Iran: The Illusion of Power" (1978)
۶. سیاستهای پولی نادرست و تورم افسارگسیخته
- افزایش نقدینگی ناشی از درآمدهای نفتی، تورم را به بیش از ۲۵٪ در سال ۱۳۵۶ رساند.
- منبع:
Jahangir Amuzegar, "Iran's Economy under the Islamic Republic" (1993)
۷. سرکوب بازار سنتی و خردهفروشان (بازار قدیم)
- مدرنیزاسیون شتابزده با سیاستهای ضد بازاری، اصناف سنتی را علیه حکومت شوراند.
- منبع:
Nikki R. Keddie, "Roots of Revolution: An Interpretive History of Modern Iran" (1981)
۸. نظام بانکی فاسد و تسهیلات غیرشفاف
- بانکها تحت کنترل دربار و نخبگان سیاسی، وامهای کلان به نزدیکان رژیم میدادند.
- منبع:
Homa Katouzian, "The Political Economy of Modern Iran" (1981)
۹. بی توجهی به صنایع کوچک و متوسط
- سیاستهای صنعتی عمدتاً بر صنایع بزرگ متمرکز بود، در حالی که بخش خصوصی واقعی تضعیف شد.
۱۰. واردات بیرویه و نابودی تولید داخلی
- کالاهای خارجی با حمایت دولت، بازار داخلی را اشباع کرد و تولیدکنندگان محلی ورشکست شدند.
۱۱. اتکا به مشاوران خارجی و بیتجربه
- مشاوران آمریکایی و اروپایی بدون شناخت اقتصاد ایران، برنامه های ناکارآمدی مانند «انقلاب سفید» را طراحی کردند.
۱۲. سیاستهای انقباضی ناگهانی پس از رونق نفتی
- کاهش درآمدهای نفتی در سال ۱۳۵۶ و سیاستهای انقباضی دولت، رکود اقتصادی را تشدید کرد.
۱۳. بیکاری فزاینده در میان تحصیل کردگان
- دانشگاهها فارغ التحصیلان زیادی تربیت کردند، اما اقتصاد توان جذب آنها را نداشت.
۱۴. هزینه های نظامی نجومی
- خریدهای تسلیحاتی کلان (تا ۱۰٪ تولید ناخالص داخلی) منابع کشور را به هدر داد.
- منبع:
Stephanie Cronin, "Soldiers, Shahs and Subalterns in Iran" (2010)
۱۵. سیاستهای ضد کارگری و سرکوب اتحادیه ها
- دولت با سرکوب جنبشهای کارگری، نارضایتی طبقه کارگر را افزایش داد.
۱۶. بی‌ثباتی قیمتها و شوکهای اقتصادی
- نوسان شدید قیمت مسکن و کالاهای اساسی، زندگی مردم را دشوار کرد.
۱۷. غفلت از توسعه منطقهای متوازن
- سرمایه گذاریها عمدتاً در تهران و چند شهر بزرگ متمرکز شد و مناطق محروم نادیده گرفته شدند.
۱۸. بحران مسکن و حاشیه نشینی
- مهاجرت روستاییان به شهرها، حاشیه نشینی و زاغه ها را گسترش داد.
۱۹. فقدان پاسخگویی سیاسی به بحرانهای اقتصادی
- شاه به جای اصلاحات، به سرکوب معترضان روی آورد، که نهایتاً به انقلاب انجامید.
- منبع:یرواند آبراهامیان، «ایران بین دو انقلاب» (۱۳۷۷)
به گفته آبراهامیان، سیاستهای اقتصادی محمدرضا شاه نه تنها نتوانست توسعه پایدار ایجاد کند، بلکه با تشدید نابرابری، فساد و بحرانهای اجتماعی، به یکی از عوامل اصلی سقوط رژیم پهلوی تبدیل شد. این خطاها در چارچوب جامعهشناسی سیاسی نشان میدهد که حکومتهای رانتیر (متکی به نفت) بدون پاسخگویی به مردم، محکوم به فروپاشی هستند.
