آذربایجان و قزاقستان مرزهای جدید پیمان ابراهیم

یادداشتی از اندیشکده شورای آتلانتیک آمریکا؛ نوشته شده توسط جوزف اپستین تحلیلگر اندیشکده بگین سادات رژیم صهیونیستی و شورای آتلانتیک:

در حالی‌ که تحلیل‌گران سیاسی درباره زمان عادی‌سازی روابط عربستان سعودی با اسرائیل گمانه‌زنی می‌کنند، دو کشور دیگر به‌عنوان نامزدهای بالقوه پیوستن به توافق‌نامه‌های ابراهیم مطرح شده‌اند: آذربایجان و قزاقستان. هر دو کشور در حال حاضر روابط دیپلماتیک و همکاری نزدیکی با اسرائیل دارند که آن‌ها را از دیگر اعضای این توافق‌نامه متمایز می‌کند. با این حال، پیوستن رسمی به این چارچوب، مزایای ملموسی برای هر دو کشور به همراه خواهد داشت: چنین اقدامی به آن‌ها امکان می‌دهد به شبکه‌ای متشکل از سرمایه‌گذاری‌های مشترک دست یابند که به تقویت رفاه و تساهل منطقه‌ای کمک می‌کند و در عین حال نقش اسرائیل و ایالات متحده را در جهان ترک و جهان اسلام پررنگ‌تر می‌سازد.

توافق‌نامه‌های ابراهیم در آغاز چارچوبی برای عادی‌سازی روابط میان اسرائیل و کشورهای عربی بود، اما اکنون به یک مجمع مهم بین‌المللی بدل شده که می‌تواند کشورهای مسلمانِ متعهد به ارزش‌های مشترک مدارا، صلح و توسعه اقتصادی را نیز دربر گیرد.

برای آذربایجان، پیوستن به این توافق‌نامه‌ها می‌تواند زمینه‌ساز گسترش همکاری‌های امنیتی علیه تهدیدات ایران باشد و در صورت هم‌سویی با قزاقستان، این کشور را به هدفش برای تبدیل شدن به پلی میان قفقاز و آسیای مرکزی نزدیک‌تر کند. برای قزاقستان نیز، این توافق‌نامه‌ها فرصتی برای کاهش وابستگی اقتصادی به روسیه و چین فراهم می‌آورد؛ وابستگی‌ای که اکنون به مانعی راهبردی بدل شده است.

پیمان ابراهیم، قزاقستان و آذربایجان

آذربایجان و قزاقستان از مدت‌ها پیش روابط اقتصادی و دیپلماتیک نیرومندی با اسرائیل دارند و هر دو از تأمین‌کنندگان اصلی نفت این کشور محسوب می‌شوند.

قزاقستان از روابط خوب با جامعه یهودیان مهاجر و بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته اسرائیل در حوزه‌های کشاورزی، پزشکی، مدیریت منابع آب و امنیتی برخوردار است. توافق‌نامه‌های ابراهیم می‌توانند زمینه‌ساز گسترش این همکاری‌ها به فراتر از روابط دوجانبه شوند.

از سوی دیگر، آذربایجان نیز پیش‌تر اقداماتی برای پیوستن به این توافق‌نامه انجام داده است. به گفته منابع دیپلماتیک، اوایل امسال حکمت حاجی‌اف، مشاور ارشد رئیس‌جمهور آذربایجان، و بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، درباره امکان پیوستن باکو به توافق‌نامه‌های ابراهیم گفت‌وگو کرده‌اند. همچنین مختار ممدوف، سفیر آذربایجان در اسرائیل، با روسای مشترک فراکسیون توافق‌نامه‌های ابراهیم در کنست دیدار کرد و نمایندگان اسرائیلی نیز در جلسه‌ای پارلمانی برای تسهیل این فرایند و نزدیک‌تر کردن باکو به ایالات متحده تلاش کردند.

جمهوری آذربایجان، واقع در کوه‌های قفقاز، یکی از معدود کشورهای با اکثریت شیعه‌مذهب است. در حالی‌که امارات متحده عربی، مراکش، سودان و کوزوو به‌عنوان کشورهای عمدتاً سنی‌مذهب در پیمان ۲۰۲۰ حضور دارند، پیوستن آذربایجان آن را به دومین کشور شیعه‌مذهب پس از بحرین تبدیل خواهد کرد.

پیوستن آذربایجان و قزاقستان به توافق‌نامه‌های ابراهیم نه تنها برای خود این کشورها مزایای اقتصادی و راهبردی به همراه دارد، بلکه به اسرائیل و ایالات متحده نیز فرصت تعمیق تعامل با جهان ترک را می‌دهد.

آسیای مرکزی منطقه‌ای حساس و ژئوپلیتیکی است که بین روسیه، چین و ایران قرار دارد. کشورهای این منطقه برای حفظ استقلال و ثبات خود به استراتژی «چندبرداری» روی آورده‌اند؛ رویکردی برای حفظ توازن میان قدرت‌های بزرگ بدون وابستگی بیش از حد به هیچ‌یک. توافق‌نامه‌های ابراهیم می‌تواند بستر مناسبی برای همکاری با ایالات متحده در این چارچوب فراهم کند.

همچنین، کشورهای آسیای مرکزی در قالب سازمان کشورهای ترک (OTS) برای همکاری در زمینه‌هایی چون انرژی و دفاع گرد آمده‌اند.

آذربایجان با دو همسایه تهاجمی یعنی ایران و روسیه مرز مشترک دارد و بیش از سه دهه درگیر مناقشه با ارمنستان بر سر منطقه قره‌باغ بوده است؛ مناقشه‌ای که بارها از سوی تهران و مسکو برای فشار بر باکو مورد بهره‌برداری قرار گرفته. در این چارچوب، توافق‌نامه‌های ابراهیم می‌تواند ابزار مناسبی برای تقویت همکاری‌های امنیتی با بازیگران جهانی باشد.

باکو نگرانی‌های امنیتی اسرائیل درباره ایران را تا حدی مشترک می‌داند؛ از جمله تهدیدهای تهران، حمایت از گروه‌های نیابتی شیعه در منطقه و پشتیبانی از ارمنستان. آذربایجان در سال‌های گذشته با اسرائیل و ترکیه در زمینه رزمایش‌های مشترک و خرید سلاح‌های پیشرفته همکاری داشته است.

هم‌سویی آشکارتر با توافق‌نامه‌های ابراهیم می‌تواند جایگاه آذربایجان را در ائتلاف تحت رهبری آمریکا علیه تهدیدات منطقه‌ای تقویت کند. همچنین این کشور می‌تواند به‌عنوان متحدی کلیدی در مرزهای ایران، با نفوذ نرم بر جمعیت ۳۰ میلیونی آذری‌تبار در ایران ایفای نقش کند.

قزاقستان کشوری محصور در خشکی است که تلاش می‌کند وابستگی تجاری خود به روسیه و چین را کاهش دهد. این کشور می‌تواند از پیوستن به توافق‌نامه‌های ابراهیم برای توسعه همکاری با اسرائیل و آمریکا در حوزه‌هایی مانند فناوری، انرژی و زیرساخت بهره ببرد. تولید ناخالص داخلی قزاقستان ۲۶۲ میلیارد دلار برآورد شده و پیش‌بینی می‌شود رشد دو رقمی را در سال‌های آینده تجربه کند.

با وجود پیشرفت‌هایی در تنوع شرکای تجاری، روسیه و چین همچنان شرکای اصلی قزاقستان هستند. در سال ۲۰۲۲، پس از دیدار توکایف از باکو و بررسی مسیرهای صادراتی جایگزین برای عبور از روسیه، اختلالی در خط لوله نفتی خزر (CPC) رخ داد که به کاهش ۱۰ درصدی صادرات نفت منجر شد. برخی این رویداد را تلاشی از سوی مسکو برای مجازات آستانه به دلیل بی‌طرفی‌اش در قبال حمله به اوکراین دانستند.

همچنین حملات پهپادی اخیر اوکراین به خطوط لوله داخل روسیه، حدود ۳۰ درصد از صادرات نفت قزاقستان را تهدید کرده است. در این شرایط، وابستگی به مسکو به یک نقطه‌ضعف راهبردی برای قزاقستان بدل شده است.

پیوستن قزاقستان به توافق‌نامه‌های ابراهیم می‌تواند مسیر همکاری گسترده‌تر با ایالات متحده در زمینه صادرات انرژی و مواد معدنی حیاتی، از طریق کریدور میانی (عبوری از آذربایجان)، فراهم کند. این مسیر می‌تواند جایگزین امنی برای مسیرهای تحت کنترل روسیه و ایران باشد.

سرمایه‌گذاری آمریکا در کریدور میانی مزایای راهبردی خواهد داشت؛ چرا که قزاقستان یکی از بزرگ‌ترین ذخایر اورانیوم، لیتیوم، مس و فلزات کمیاب را در اختیار دارد. این منابع می‌توانند جایگزینی مهم برای وابستگی به چین در زنجیره تأمین جهانی باشند.

مشارکت ترکی

پیوستن آذربایجان به توافق‌نامه‌های ابراهیم می‌تواند مسیر را برای مشارکت قزاقستان هموارتر کند. یکی از اهداف اصلی سیاست خارجی باکو، تقویت انسجام درون جهان ترک بوده و روابط نزدیک علی‌اف با توکایف گواهی بر این رویکرد است.

در سال ۲۰۲۲، توکایف عالی‌ترین نشان دولتی قزاقستان (نشان عقاب طلایی) را به علی‌اف اعطا کرد. در سال ۲۰۲۳ نیز دو رئیس‌جمهور شورای بین‌دولتی جدیدی برای همکاری‌های چندجانبه تأسیس کردند.

قزاقستان، به‌عنوان بزرگ‌ترین و باثبات‌ترین کشور منطقه، شریک راهبردی آذربایجان در پروژه‌های انرژی و ترانزیت به شمار می‌رود. از این منظر، باکو در جایگاهی قرار دارد که می‌تواند نقش واسطه‌ای برای پیوستن قزاقستان به توافق‌نامه‌های ابراهیم ایفا کند.

به‌گفته پژوهشگران اسرائیلی، تجربه منحصر به‌فرد آذربایجان در همکاری مسلمانان و یهودیان می‌تواند الگوی موفقی برای گسترش این توافق‌نامه به کشورهای مسلمان دیگر باشد.

اگر آذربایجان نخستین کشوری در جهان ترک باشد که رسماً به توافق‌نامه‌های ابراهیم می‌پیوندد، می‌تواند آغازگر موجی گسترده‌تر در منطقه برای تعمیق روابط با اسرائیل و آمریکا باشد. این کشور با دارا بودن ویژگی‌های یک متحد مسلمان معتدل و طرفدار آمریکا، می‌تواند در تحقق منافع راهبردی ایالات متحده نقش مهمی ایفا کند. در این صورت، پیوستن قزاقستان به این مسیر، نفوذ اسرائیل و آمریکا را در آسیای مرکزی به‌طور قابل توجهی افزایش خواهد داد.

آمو | مطالعات تخصصی آسیای مرکزی