ویژگیهای سازمان فضایی خانه های تاریخی ایران را که بر اساس مطالعات مردم شناسی خانه واحد شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی، مشخص شده اند، میتوان در پادناآمود به شرح زیر خلاصه نمود:
سازمان فضایی خانه واردشوندگان را بر حسب رابطه آنها با خانواده به فضا های مختلف هدایت می کند. ورودی فضایی است شاخص و مستقل و امکان مکث، دیدارهای سریع و غیررسمی، مذاکره و … را فراهم می آورد. فضاهای خانه در بدو امر معلوم نیست و به تدریج آشکار میشود. تنوع اتاق ها (پنج دری، گوشواره)، تنوع سطوح (سرداب، بالاخانه، بام)، تنوع پوشش های کف (آب، درخت، گل و سبزی، انواع آجر، کاهگل)، تنوع نورها در هشتی و دالان و حیاط و زیرزمین، سازمان فضایی خانه را بسیار متنوع کرده است.
سازمان فضایی خانه امکان ارتباط ساکنان با طبیعت را فراهم می آورده و صرف غذا یا خواب در فضای باز، نشستن بر روی زمین اتاق، حیاط یا حتی روی حوض، روی تختهای چوبی و خوابیدن روی زمین کاملا رایج بود.
نتایج این مطالعات و بررسیها همگی حاکی از شیوه زندگی و سازمان فضایی کاملا متفاوت با امروز است. اتاقها از درون به هم راه داشتند و از نظر قد و قامت و اندازه متفاوت بودند. امکان ایجاد تنوع های عملکردی در یک اتاق بسیار زیاد بود و تفکیک فضای خواب از فضای خوردن وجود نداشت.
مطمئناً علاقه انسان به تزئین و آرایش محل زندگی‌اش امری تازه نیست حتی این احتمال وجود دارد که نقاشی‌های دوران غارنشینی، سوای مسئله اطلاع‌رسانی، نقش تزئینی نیز داشته‌اند. به هر روی، هنگامی که در سال ۱۹۲۲، هاوارد کارتر (Howard Carter)، باستان شناس بریتانیایی، مقبره توتنخامون (Tutankhamen) را گشود؛ نقاب طلای خالص، جواهرات ظریف و اشیاء تزئینی که در کنار جسد و در داخل مقبره قرار داده شده بود، بینشی وسیع درباره چگونگی زندگی مصریان و علاقه آنان به تزئینات و طراحی دکوراسیون داخلی را در اختیار محققان گذاشت که به نوبه خود آغازگر جستجویی دنباله‌دار و منجر به تجلی یافتن شکوه سبک اولیه مصری شد.
حفاری‌های اولیه نشان داد که حتی بی‌نواترین خدمتکاران مصری هم، لوازم روزمره خانه‌شان را تزئین می‌کرده‌اند، امری که براساس استاندارهای فعلی در خور توجه است اینکه مصریان هرگز به راحتی رازهای خود را برملا نمی‌کردند، به همین روی مشخص نیست که دقیقاً علاقه و انگیزه آنان برای طراحی از کجا سرچشمه گرفته است.
فرضیه‌ها و استدلال‌های مستمری در این زمینه مطرح شده است. آنچه می‌دانیم این است که سبک‌های آغازین طراحی از مصر نشأت گرفته‌اند.
رومی‌ها اساتید مسلم طراحی بوده‌اند و هنوز هم از بسیاری جهات، خصوصاً در زمینه طراحی کلاسیک، سرآمد طراحان جهانند. علاقه وافرشان به اشیاء زیبا و سبک آسایش طلبانه‌شان در آثار به جامانده کاملا قابل ملاحظه است.
میتوان بنا به تعریف معماری را زبان فضایی مفاهیم و شیوه های زندگی در اعصار مختلف به حساب آورد. در هر زبان بسیاری از واژه ها علاوه بر معانی متداول، بار ارزشی و نشانه ای نیز دارند و از طریق این ارزش ها و نشانه ها می توان به حال و هوای رفتاری و روانی جامعه پی برد.
معماری نیز به مثابه زبانی توانا برای “مکالمه فضایی ” از این خاصیت برخوردار است. بین زبان به کار رفته در معماری خانه های تاریخی ایران و زبان مورد استفاده در خانه های معاصر تفاوتهای آشکاری وجود دارد. در فضای خانه های معاصر غیر از نمونه هایی که بعد از در ورودی از خیابان به حیاط وارد می شوند، در صورت ورود مستقیم از جلو به ساختمان، تقریبا عمق اکثر خانه ها دیده می شود. حرکت در فضا و ترکیب فضایی بسیار محدود است و جهتی مشخص وجود ندارد.
بلافاصله پس از ورود وارد فضاهای سرویس و بعد وارد فضاهای زندگی می شویم و در انتهای چشم انداز درهای اتاق خواب دیده میشود. سازمان فضایی پیشنهاد ویژه ای برای حرکت در درون خانه نمی کند و حس قلمرو و ورود به یک فضای خصوصی متمایز از فضای عمومی وجود ندارد. فضای ورودی عموما با نشیمن، هال و گاه آشپزخانه تداخل دارد.
در مقایسه با فضاهای خصوصی، رضایت فضایی از اتاق های عمومی بسیار کمتر است، زیرا در فضاهای عمومی سطوح زیادی به هدر میرود با نگاهی دقیقتر در فضاهای سکونتی معاصر و ارزیابی مفاهیم و نشانه های حاکم بر آنها، به نظر می رسد فضای آشپزخانه به عنوان نمونه ای که بیشتر ین تغییر و تحول را در خود داشته است و نیز به سبب اهمیت آن، قابلیت تحلیل و بررسی جزئی تر را داشته باشد.
تا پیش از آغاز قرن ۱۸ میلادی مفهومی به نام آشپزخانه در سازمان فضای سکونتی انسان وجود نداشت. اجاق مکان آتش بود. مکانی که هم تامین کننده گرمایش فضای زیستی بود و هم محلی برای طبخ غذا. این مکان به سبب نوع عملکرد خود اهمیت خاصی داشت و به عنوان قلب خانه یا نقطه عطف فضای سکونتی به شمار می رفت. تمام رویدادهای زندگی در یک فضای سکونتگاهی یا به عبارتی خانه، در محدوده اجاق یا فضای طبخ غذا پدید می آمد. در واقع این فضا می توانست پایه و اساس تعریف مکان سکونتی و ترکیبهای مختلف معماری آن باشد.
به تدریج و با قرارگیری در روند تحول شیوه های زیستی و در راستای تامین آسایش انسان، مکان هایی در زیرزمین یا در حیاط خانه ها تحت عنوان مطبخ با مجموعه ای از اجاق ها و تنورها برای پخت و پز یا سردابه با آب روان و حوض برای شست وشو به مجموعه فضای زیستی انسان افزوده شد و معماری آن را دستخوش تغییر نمود.
بعد از گذار از این مرحله و در ادامه تحولات اجتماعی، آشپزخانه توانست با تغییر موقعیت خود از مطبخ که اغلب در زیرزمین بود، بالا آمده و در کنار فضاهای دیگر خانه قرار گیرد. در کنار این تغییرات در فضای معماری آشپزخانه، فضای آشپزخانه بسیار تحت تاثیر انقلاب صنعتی قرار گرفت. شاید بتوان گفت که هیچکدام از فضاهای خانه به اندازه آشپزخانه متاثر از انقلاب صنعتی نبوده است.
بعد از تحولات اجتماعی و صنعتی که در جهان رخ داد، بسیاری از زنان وارد دنیای کار شدند در نتیجه وقت کمی برای پخت و پز داشتند و اغلب غذاها به صورت سبک درست میشدند. این امر طراحان صنعتی و تولیدکنندگان را وا داشت تا با طراحی و تولید لوازم آشپزخانه جدیدتر و البته کوچک تر به نیازهای زنان پاسخ گویند و این شروع تحول شگرفی در مبلمان آشپزخانه بود. و این چنین بود که فضای آشپزخانه تبدیل به فضای برای نمایش محصولات متنوع تولیدکنندگان و طراحان صنعتی و قدرت نمایی آنان شد و هر روز با تحول و نوآوری تازه ای در زمینه مبلمان آشپزخانه رو به رو بود و حتی در مواردی آشپزخانه درون یک جعبه به ابعاد یک مترمربع خلاصه شد.
در یک نظرسنجی که اخیرا انجام گرفته است، نشان می دهد که در سال ۲۰۰۶ آشپزخانه به مهمترین مکان خانه بعد از اتاق غذاخوری تبدیل شده است. بر این اساس بیش از ۵۲ درصد افرادی که مورد پرسش قرار گرفته اند، غذا را در آشپزخانه میخورند، ۳۵ درصد بحث ها و گفتگوهای خانوادگی خود را در آشپزخانه و موقع غذاخوردن انجام می دهند، ۱۹ درصد در آشپزخانه پذیرای مهمانانشان هستند و ۱۴ درصد در آشپزخانه تلویزیون تماشا میکنند. بر این اساس آشپزخانه همچنان جایگاه خود را به عنوان مهم ترین فضای همگانی خانه حفظ می کند و نمی بایستی آن را به عنوان یک عنصر یا یک ماشین تهیه غذا در نظر گرفت. آنچه مهم است توجه به ماهیت فضایی- مکانی آشپزخانه و ترکیب آن با تکنولوژی و لوازم پیشرفته درون آن است که در راستای سهولت زندگی و آسایش خاطر ساکنان خانه بایستی مد نظر معماران و طراحان باشد.
الگوی زندگی بر طراحی خانه تاثیر می گذارد و برعکس. وقتی کارفرمایی در مورد خواسته های خود با معمار صحبت می کند و معمار نیز پس از توجه به تمامی عوامل و نیازهای کارفرما خانه را طراحی می کند، خانه طراحی شده و ساخته شده خواه در قالب یک خانه ویلایی، خواه به صورت یک خانه شهری یا به صورت یک واحد آپارتمانی، بایستی به بهترین وجه ممکن نشان دهنده تلاشهای معمار و کارفرما باشد و دیاگرام سه جانبه فعالیت و الگوهای زندگی احتمالی در آن خانه را به بهترین شکل نشان دهد. شما میتوانید از متخصصان پادناآمود در مورد طراحی داخلی منزل مدرن کمک بگیرید.
