به نام خدا
گران شدن بنزین؛ راهکار یا مشکل جدید؟
دکتر حسن خلیل خلیلی
وکیل دادگستری و کارشناس اقتصادی
این روزها خبر افزایش قیمت بنزین، یکی از داغترین موضوعات اقتصادی و اجتماعی کشور است. سیاستی که هدف آن صرفهجویی در مصرف سوخت و کاهش فشار بر بودجه دولت و کاهش قاچاق سوخت اعلام میشود، اما تجربههای گذشته و تحلیلهای اقتصادی نشان میدهد، گران کردن ناگهانی بنزین ممکن است به جای حل مشکل، خود بحران جدیدی ایجاد کند.
یکی از اصلیترین دلایل، فاصله قیمت بنزین داخلی با قیمت دلاری آن است. حتی با افزایش قیمت داخلی، سوخت در بازار جهانی گرانتر است. این شکاف قیمت، انگیزه قاچاق بنزین را همچنان بالا نگه میدارد. به عبارت ساده، افرادی که دسترسی به بازار خارجی دارند، میتوانند با سود بالا بنزین را خارج کنند و به همین دلیل، افزایش قیمت داخلی به تنهایی مانع قاچاق نخواهد شد.
دلیل دوم، اثر افزایش قیمت بر ارزش پول ملی است. وقتی قیمت بنزین افزایش مییابد، فشار تورمی به جامعه وارد میشود و ارزش ریال کاهش مییابد. کاهش ارزش پول ملی، به معنای بالا رفتن قیمت دلار به ریال و افزایش فاصله بین قیمت بنزین داخلی و خارجی است. نتیجه چیست؟ انگیزه قاچاق بیش از پیش تقویت میشود و مشکل اصلی بدون حل باقی میماند.
سومین اثر مهم، فشار مستقیم بر طبقات متوسط و پایین جامعه است. سوخت یکی از هزینههای ثابت و ضروری زندگی مردم است. افزایش قیمت بنزین باعث میشود هزینه حملونقل و کالاهای اساسی بالاتر رود و قدرت خرید خانوار کاهش پیدا کند. وقتی مردم برای تأمین نیازهای روزمره خود با مشکل مواجه شوند، طبیعی است که به راههای جایگزین مانند بازار غیررسمی و قاچاق روی بیاورند. به عبارت دیگر، فشار اقتصادی، انگیزه قاچاق را بیشتر میکند.
اما تأثیر افزایش قیمت بنزین فقط به اقتصاد محدود نمیشود. ابعاد اجتماعی و روانی آن نیز قابل توجه است. تجربههای جهانی و مطالعات جامعهشناسی نشان میدهد که افزایش ناگهانی سوخت، اعتماد مردم به دولت و نهادهای تصمیمگیر را کاهش میدهد، سرمایه اجتماعی را تضعیف میکند و میتواند به بروز نارضایتیهای عمومی و اعتراضات گسترده منجر شود. به عنوان مثال، در سال ۲۰۱۸ در فرانسه، افزایش ناگهانی قیمت سوخت منجر به اعتراضات گسترده موسوم به جلیقهزردها شد. در ایران نیز در سال ۱۳۹۸ افزایش ناگهانی قیمت بنزین، نارضایتیهای اجتماعی شدیدی به دنبال داشت.
از بعد اقتصادی، افزایش قیمت بنزین میتواند تورم جدیدی ایجاد کند. بنزین جزو کالاهای پایهای است که مستقیماً بر هزینه حملونقل و قیمت کالاهای دیگر اثر میگذارد. وقتی هزینه حملونقل افزایش پیدا کند، به صورت زنجیرهای روی قیمت کالاهای اساسی، خدمات و حتی اجارهبها اثر میگذارد. این فشار بیشتر بر دهکهای کمدرآمد احساس میشود و نابرابری اجتماعی را تشدید میکند.
با این حال، راهکارهایی وجود دارد که میتواند آثار منفی افزایش قیمت بنزین را کاهش دهد.
اول، افزایش تدریجی و قابل پیشبینی قیمت: وقتی مردم بدانند که قیمت بنزین در آینده چقدر خواهد بود، میتوانند برنامهریزی کنند و شوک اقتصادی و روانی کاهش مییابد.
دوم، بازتوزیع عادلانه درآمدهای حاصل از افزایش قیمت: یارانههای نقدی یا کالابرگ برای دهکهای کمدرآمد میتواند فشار اقتصادی بر اقشار آسیبپذیر را کاهش دهد و نارضایتی اجتماعی را کم کند.
سوم، تقویت حملونقل عمومی: سرمایهگذاری در مترو، اتوبوسهای برقی و ناوگان عمومی میتواند مردم را از وابستگی به خودرو شخصی و مصرف بنزین بینیاز کند. وقتی مردم گزینههای ارزان و راحت برای سفرهای روزانه داشته باشند، افزایش قیمت سوخت کمترین اثر منفی را خواهد داشت.
چهارم، شفافیت و اطلاعرسانی کامل: مردم باید بدانند درآمد حاصل از افزایش قیمت بنزین کجا هزینه میشود. شفافیت در سیاستگذاری، اعتماد عمومی را افزایش میدهد و از شکلگیری شایعات و بیاعتمادی جلوگیری میکند.
در جمعبندی میتوان گفت: هدف اصلی از افزایش قیمت بنزین، جبران بخشی از کسری بودجه دولت و کاهش فشار مالی ناشی از ناکارآمدیهای ساختاری در نظام مدیریت اقتصادی کشور است؛ همچنین این سیاست میتواند تا حدی آثار نامطلوب ناشی از اجرای نادرست سیاستهای کلی اصل چهلوچهارم قانون اساسی را تعدیل کند.
افزایش ناگهانی قیمت بنزین، بدون برنامه حمایتی و اطلاعرسانی شفاف، تبعات اقتصادی، اجتماعی و روانی گستردهای به همراه دارد.
از پیامدهای نامطلوب افزایش قیمت بنزین، تضعیف و کوچکتر شدن طبقهی متوسط جامعه است، چرا که این گروه بیش از سایر اقشار از فشار هزینههای زندگی و کاهش قدرت خرید تأثیر میپذیرد.
اما با افزایش تدریجی، بازتوزیع هدفمند درآمدها، توسعه حملونقل عمومی و شفافیت کامل، میتوان از این سیاست به عنوان ابزاری برای صرفهجویی انرژی و کاهش فشار بر بودجه استفاده کرد، بدون اینکه جامعه دچار شوک و نارضایتی شود.
افزایش سهمیه سوخت یارانهای یکی از راهکارهای مؤثر کاهش قاچاق است و با اجرای آن، استفاده از کارت سوخت شخصی افزایش مییابد.
بنابراین، مسأله فقط قیمت بنزین نیست؛ روش اجرای سیاست و حمایت از مردم است که تعیینکننده موفقیت یا شکست آن خواهد بود.
