شاید شما هم از خواص گیاهان دارویی که تا به حال بهره مند شده باشد شاید تا به حال به یکی از مکان هایی که شامل گل و گیاه های دارویی هست رفته باشید.ولی نحوه برداشت و خشک کردن و نگهداری آن را بلد نباشید میخواهم شما را با روش ها آشنا کنم در ادامه به این مبحث خواهم پرداخت
مواد اولیه ی موجود در گیاهان بایستی به تناسب طبیعت خاص گیاه مئرد نظر و کاربرد درمانی آنها با انجام یک رشته اعمال شیمیایی یا مکانیکی عمل آورده شوند.
روشهای آماده نمودن گیاه پس از جمع آوری و در هنگام آماده کردن آن، با دستورات دقیق مشخص شده اند. دستوراتی که بر اثر تجربیات طولانی و اندازه گیریای بسیار مقدار مواد موثره س گیاهان بدست آمده اند. این دستورات شامل طرز برداشت یا جمع آوری، خشک کردن، پوست کندن، خرد کردن، حذف برخی قسمتها، آسیاب کردن، الک کردن، کوبیدن، بو دادن (روی آتش گذاشتن) و حتی طرز تخمیر گیاهان می گردد. هر کدام از این اعمال برای حفظ و ثابت نگه داشتن مواد موثره ی موجود در نوعی گیاه است.
خشک کردن گیاهان دارویی مانند دیگر گیاهان مفید (از قبیل ادویه جات و گیاهانی که مصارف صنعتی دارند) باید بوسیله ی خود تولید کننده یا جمع کننده آنها انجام شود. زمان جمع آوری گیاه در طبیعت یا در مزرعه در ارتباط با وجود حداکثر ماده ی موثره ی موجود در گیاه در طول رشد آن انتخاب می شود.
معمولا گیاه جمع آوری شده باید هر چه سریعتر در معرض خشک شدن قرار گیرد تا از آسیب دیدگی در هنگام پژمردگی جلوگیری شود. در اکثر موارد، از روش خشک کردن گیاه زیر نور مستقیم خورشید استفاده نمی شود. چراکه نور خورشید باعث از بین رفتن مواد اولیه گردیده و گیاه به سرعت زرد و قهوه ای می شود. گیاهانی که برای اسانس گیری جمع آوری می شوند، با عمل خشک کردن در نور خورشید، یک سوم و گل گندم و نعناع یک پنجم مواد اولیه ی خود را از دست می دهند.
در برخی از موارد استثنائا قرار دادن گیاه برای مدت کوتاهی در نور آفتاب قبل از اینکه گیاه در یک محل سرپوشیده ه دارای جریان هوا بوده و یک هواکش نیز داشته باشد، توصیه می گردد.
خشک کردن یک گیاه به معنای گرفتن تدریجی رطوبت گیاه است. اغلب قبل از خشک کردن برای از بین بردن گردوخاک و آشغالها و خاک چسبیده یه آن لازم است برای مدت کوتاهی در جریان آب شستشو شود. اگر خشک کردن برگها کار نسبتا آسانی است، در مورد ساقه ها و سر شاخه ها وضع بصورت دیگری است. عمل خشک کردن باید آنقدر ادامه یابد تا بتوان گیاه را کوبیده و پوذر نمود و قسمتهای سخت نیز بایستی در صورت خم شدن به آسانی بشکنند.
اگر گیاه بیش از حد خشک شود ضمن جذب گرد و غبار مقداری از مواد فعاله موجود در آن نیز از بین می رود و بر عکس اگر به مقدار کافی خشک نشود و کمی مرطوب باقی بماند، در مدت نگهداری گندیده و خراب می شود. در تابستان در یک محل سرپوشیده معمولا گلها در مدت ۳ تا ۸ روز و برگها در مدت ۴ تا ۶ روز خشک می شوند، اما در پاییز و بهار باید وقت بیشتری برای آن صرف شود.
برخی از گیاهان دارویی که به خاطر استفاده از میوه شان کشت می شوند، (نظیر:انیشون، زیره، رازیانه) یا برای سرشاخه هایشان (مانند:مرزنگوش و آویشن) را می توان ابتدا برای مدتی به حال خود رها نمود. به شرطی که زیر باران یا نور آفتاب قرار نداشته باشند.
در کاخانه های صنعتی از خشک کنهایی استفاده می شود که دارای حرارت سنج و رطوبت سنج قابل تنظیم بوده و سیستم جریان هوا داشته باشد. برای خشکانیدن گیاه، قرار دادن آن روی منبع حرارت مناسب نیست و بهتر است از یک خشک کن برقی با قطع و وصل خودکار استفاده شود. با این وجود بهترین نتیجه را گرمای طبیعی بدست می دهد.
در زمستان باید گیاهان را در اتاقی گرم و در تابستان در یک انباری در سایه و در محلی که هوا جریان داشته باشد بگذارید. قسمتهای گیاه را بصورت قشری نازک روی یک سبد چوبی که قبلا میوه و یا سبزیجات در آن بوده بگسترانید. چون ته این سبدها مشبک است امکان جریان هوا دز آن است، که این خود یک امتیاز بشمار می رود. این سبدها را ضمنا می توان روی هم نیز قرار داد. اگر می خواهید بیش از این مقدار مصرف حانواده گیاه خشک نمایید، می توانید از روش قفسه بندی استفاده کنید، به شکلی که بتوان بر حسب نیاز در مدت خشک کردن این مواذ را برگردانده و به قسمتهای مختلف آن هوا رساند.
خشک کردن گیاهان روی زمین به هیچ وجه روش مناسبی نیست و زیر آنها نبایستی روزنامه پهن نمود، بلکه باید با استغاده از کاغذ سفید کاملا تمیز استفاده کرد.
گیاهان کامل را می توان بصورت بسته یا آویزان نمود به شکلی که گل بصورت پایین و در هوای آزاد مثلا در کنار یک پنجره قرار بگیرد.
از این روش برای خشک کردن گلهای تزئینی برای درست نمودن دسته های خشک (گیاهن، خارها، گیاهانی با گلهای بادوام و گیاهانی با گلهای غشائی) نیز استفاده می گردد.
از گلهایی که بایستی رنگ اولیه ی خود را حفظ نمایند، مراقبتهای خاصی بعمل می آید. (نظیر بنگ سفید).دانه ها و میوه هایی که خشک بوده و آب کمی داشته باشند برای خشک کردنشان اشکال چندانی بوجود نمی آید. هر نوع از گیاهان بایستی جداگانه خشک شوند. تا در شناسایی آنها اشکالی ایجاد نشود. پس از خشک کردن نیز باید توجه زیادی در رابطه با انبار کردن آنها نمود.
اینکار بستگی به نوع مواد موثره ی موجود در گیاه دارد. همه ی داروها بایستی بصورت خشک و در تاریکی ودرظروف بسته و یا در جعبه های مقوایی یا بسته های کاغذی بصورت موقت نگه داری شوند و در صورتیکه مقدار آنها زیاد باشد از کیسه های کتانی که دور از نور و رطوبت قرار داشته باشد استفاده می گردد.
به هیچ وجه نبایستی از مواد پلاستیکی در بسته بندی استفاده کرد. در انبارهای بزرگ معمولا گیاهان در کیسه های کاغذی یا کنفی، در صندوقچه های چوبی که با ورقه های کاغذ سولفوریزه پوشانده شده اند یا در جعبه های فلزی بر حسب نوع دارو نگاه داری می شوند.
برخی از این داروها در برابر رطوبت هوا بسیار حساس هستند و به همین دلیل هم باید منحصرا در ظروف شیشه ای قهوه ای و درپوشهای محتوی سنگ سمبادهنگه داری شوند. (هر سال باید این داروها را عوض کرد حتی اگر آنها تماما مورد استفاده قرار نگرفته باشند).همین روشها برای نگه داری ادویه جات نیز بکار می روند. در میان گیاهان ظریف می توان مثلا از گل بنگ سفید که به سرعت رطوبت را جذب نموده و به رنگ قهوه ای درمی اید یا از ریشه ی جعفری، سنبل خطایی، ختمی، سرخس و غیره نام برد.
قسمتهای دیگری از گیاهان نیز وجود دارند که به نور بسیار حساسند (ریشه ی ریوند، دانه های گل حضرتی، غده های رازک).
گیاهانی را که دارای اسانس های روغنی هستند باید به طرز خاصی عمل آورد. قسمتهای بیرون از خاک این گیاهان را نه در زمان خشک کردن و نه پس از آن برای اینکه اسانس آن از بین برود قطع نمی کنند.
این نوع گیاهان را نیز بیش از یک نمی توان نگاه داشت. در رابطه با ذخیره آن دسته از گیاهان دارویی که مواد اولیه داروها از آنها تهیه می شود باید توجه خاصی به آنها مبذول داشت (نظیر زنگ گندم، دیجیتال، شاه بلوط).
با توجه به ظرافت زیاد آنها اغلب بایستی وضعیت این گیاهان نگه داری شده به دقت مورد بررسی قرار گرفته تا رطوبت، کپک و حشرات که باعث از بین رفتن ارزش دارویی آنها می شوند، گیاه را از بین نبرند. درباره ی هر گیها ما توضیحات و توصیه های تکنولوژیکی برای حفظ آنها داده ایم.
ریشه و ریزوم: ریشه قسمت زیرزمینی گیاه را تشکیل می دهد. ریشه ها در اشکال مختلف از قبیل:ریشه ی ساده یا منشعب، مخروطی، استوانه ای، کلافی و فیره دیده می شوند. ریزوم نوعی ساقه ی خزنده زیرزمینی است که تولید ریشه های نابجا می کند مانند زنبق. ریشه و ریزوم را در دوره ی خواب گیاه یعنی در هنگامی که بیشترین مقدار مواد موثره در آنها موجود است جمع آوری می کنند.
گاهی این کار در بهار نیز انجام میگیرد. بهترین هنگام برای جمع آوری ریشه و ریزوم گیاهان دائمی حدود سالهای دوم و سوم و برای گیاهان دو ساله پائیز اولین سال است. هنگام جمع آوری گیاهان کمیاب همیشه یک قسمت از ریشه را در خاک رها می کنیم تا شایددوباره سبز شود. ریشه و ریزوم را قبل از خشکاندن بایستی سریعا و به مدت کوتاهی با آب جاری شست تا گردوخاک، قسمتهای آسیب دیده و دیگر مواد زائد آن پاک شود.
پاک کردن با برس یا وسایل دیگر توصیه نمی شود. بعنوان مثال در مورد سنبل الطیب سلول های سطحی آن سرشار از اسانس روغنی است.
ریشه های نازک با حرارت طبیعی خشک می شوند، اما ریشه های کلفت را بصورت طولی بریده و بعنوان مکمل از خشک کن برای جذب رطوبت و خشکاندن استفاده می شودتا سخت شده و با خم کردن به راحتی شکسته شود. در هنگام انبار نمودن آنها باید دقت کرد تا حشرات در میان آنها نباشند.
پوشت بعضی از ریشه و ریزوم ها را باید کنده و نوعی حالت تخمیری به آنها داد مانند:زنبق ریوند، ژنتیان و ختمی.
سرشاخه: منظور قسمت انتهایی ساقه است که برگ یا برگ و گل دارد و با چاقو یا قیچی باغبانی چیده شود. به هیچ وجه نباید اندام های گیاه را با دست چید، زیرا این نوع شکستگی، همان طور که قبلا نیز گفته شد، سبب آسیب دیدگی می شود.
برای این که گیاه بتواند در سال بعد دوباره رشد کند، ریشه یا قسمتی از آن را باید در خاک باقی گذاشت. به طور کلی قسمت های قابل برداشت اندام های جوان و تازه ی آنهاست. در گیاهان بزرگ فقط قسمت بالایی شاخه به طول بیست تا سی (۲۰ تا ۳۰) سانتی متر مورد استفاده قرار می گیرد، زیرا قسمت های پایین تر غالبا چوبی شده و دارای برگ های زردتری هستند. گیاهانی که روی زمین خوابیده یا خزنده باشند، باید به مدت بسیار کوتاهی با آب شسته شوند تا مواد رائد روی آن ها زدوده شود.
برگ: برگ ها اندام تنفسی گیاه هستند که روی شاخه به صورت یک شکل می رویند. برگ ها از یک پهنک، یک دم (دمبرگ) و احتمالا یک غلاف تشکیل می شوند.
پهنک اشکال مختلفی از قبیل خطی، بیضی، سرنیزه ای، قلبی، پیکانی، و فیره دارد و ممکن است ساده یا مرکب باشد. برگ ها باید در زمان آغاز گل دادن گیاه جمع آوری شوند. در این هنگام آن ها سرشار از مواد موثره هستند.
برای این که گیاه یکباره عاری از برگ نشود و صدمه نبیند، نباید همه ی برگ های آن را چید. برگ های جمع آوری شده باید جوان، شاداب، سالم و عاری از علایم بیماری یا آفت باشند و باید از تلمبار کردن و مچاله کردن آن ها در سبد یا ساک خودداری کرد.
برگ گیاهانی از قبیل بارهنگ، پنیرک، انگور فرنگی سیاه، خطمی و توت فرنگی درصورت تلمبار شدن روی هم به آسانی شروع به گرم شدن می کنند و برگ های گل انگشتانه در صورت مچاله شدن گلوکوزید خود را از دست می دهند. برای این که از این پیش آمدها جلوگیری شود، لازم است که گیاهان را به صورت لایه های نازک پهن و خشک کنند. در مورد گیاهان اسانس دار باید از قرا ر دادن آن ها در برابر نور مستقیم خورشید یا حرارت های مصنوعی بالاتر از ۳۵ درجه سانتیگراد اجتناب کرد.
گل:گل ها برگ های شکل یافته ای هستند که روی یک شاخه ی کوتاه جای گرفته اند، گل ها ممکن است به صورت ساده یا گا آذینی به شکل خوشه ای، چتری، محوری، سنبله ای، انتهایی و غیره باشند. بهترین زمان جمع آوری گل ها هوای خشک و هنگام ظهر است که گل ها کاملا باز شده باشند. صبح ها و هوای مرطوب برای این کار مناسب نیست.
گاهی جمع آوری محدود به قسمت هایی از گل می شود (گلبرگ پنیرک، خشخاش). گل ها با دست یا با کمک یک شانه (مانند بابونه) چیده می شوند، آن ها بسیار آسیب پذیرند. برای حمل و ذخیره کردن هرگز نباید از وسایل پلاستیکی غیرقابل نفوذ نسبت به هوا استفاده کرد. از نقطه نظر بیوشیمی گل ها نسبت به اثرات محیط اطراف خود حساس و آسیب پذیرند و ضمنا در مرحله ی خشک کردن باید رنگ اولیه ی خود را حفظ کنند. هنگامی که به مدت طولانی انبار شوند، قهوه ای می شوند و عطر آن ها تغییر می کند. که در آن صورت باید آن ها را فورا با مواد تازه تعویض کرد.
کاهش رطوبت اندامهای جمع آوری یا برداشت شده گیاهان، تا حد مشخص را خشک کردن میگویند (۸۰-6۰ درصد رطوبت موجود در اندامهای گیاهی باید به ۱4-۱۰٪ کاهش داده شود). رطوبت موجود در اندامهای گیاهی شامل رطوبت آزاد، سطحی و ترکیبی (آب تبلور) است، که در فرآیند خشک کردن، هدف اصلی کاهش مقدار رطوبت نوع اول و دوم است، در حالی که جداسازی آب تبلور اندام گیاهی بدون تغییر در وضع فرآورده، مشکل است. اهداف عمده خشک کردن گیاهان دارویی و معطر عبارتند از:
همواره، طی عمل خشک کردن افزون بر کاهش وزن، ممکن است تغییراتی در رنگ، بو، مزه و مواد مؤثر گیاهان دارویی و معطر رخ دهد. برای مثال، در گل محمدی طی خشک کردن گلها، رنگ آنها از صورتی به ارغوانی تیره تبدیل میشود، ولی بو و اسانس آن حفظ میشود.
در گل گاو زبان رنگ ارغوانی گل پس از خشک شدن به رنگ بنفش تغییر میکند، اما خواص دارویی گل تغییری نمیکند. در گل زرد معطر سمیرم پس از خشک شدن رنگ زرد گل باقی میماند، اما رایحه آن از دست میرود. ماده مؤثر ریزوم سرخس نر و بسفایج و اندامهای مختلف گیاه سرخدار با خشک کردن، تغییر نمیکنند.
در گیاه زنبق، خشک کردن ریشه پیش از اسانس گیری کیفیت بوی آن را بهبود میدهد. گاهی با از دست رفتن آب اندامهای گیاهی، ترکیبات فرّار هم بخار میشوند. در آلاله و شوکران خشک کردن موجب از دست رفتن مواد مؤثر میشود، این تغییرات به علت فرّار بودن یا ناپایدار بودن این گونه مواد مؤثر است. خشک کردن برگهای تنباکو مسمویت زایی آنها را برای دامها افزایش میدهد.
در شابیزک آلکالوئید هیوسیامین در گاه تازه به الکالوئید آتروپین در گیاه خشک تبدیل میشود. در گل انگشتانه مقدار گلیکوزیدهای محرک قلب با خشک کردن افزایش مییابد.
گیاه داروئی خشک شده
دو عامل درجه حرارت و زمان لازم برای خشک کردن از مهمترین عوامل تأثیرگذار بر حفظ مواد مؤثر هستند. به طور کلی با افزایش درجه حرارت، زمان لازم برای خشک کردن کاهش مییابد. ارائه بهترین تلفیق از درجه حرارت مناسب و زمان لازم برای محصولات مختلف و اندامهای گوناگون، احتیاج به بررسیهای دقیق علمی دارد.
توصیه کلی برای خشک کردن گلها، دمای ۳۰ تا 4۰ درجه سانتیگراد، برای ریشه ها، 50 تا 6۰ درجه سانتیگراد و برای برگهای میوه ها و بذرها، 45 تا ۵۰ درجه سانتیگراد است، در این حالت زمان لازم برای کاهش رطوبت تا حد 14-۱۰ درصد، بسته به شرایط آب و هوایی و اندام گیاه، متفاوت است.
از هر ۸-۵ کیلوگرم گل تازه، 6-5 کیلوگرم برگ تازه، ۵-4 کیلوگرم سرشاخه تر، 4-3 کیلوگرم ریشه و 1.5-1.3 کیلوگرم میوه های خشک رسیده، حدود ۱ کیلوگرم ماده خشک به دست می آید. در مناطق مرطوب (شمال کشور)، زمان لازم نسبت به مساحت لازم برای خشک کردن گیاهان مختلف و برحسب اندام گیاهی متفاوت است.
برای مثال، به منظور خشکاندن یک کیلوگرم گل تازه بابونه 0.75-0.50 مترمربع، گل بومادران ۱ مترمربع، و برگ پاخری و تمشک 5.3-3 مترمربع فضا لازم است. در مناطق مرطوب (شمال کشور) زمان لازم برای خشک کردن نسبت به مناطق خشک و نیمه خشک (بیشتر نقاط کشور) طولانیتر است. ریشه ها، ریزومها و میوه های دارای حجم، دیرتر از گلها و برگها خشک میشوند.
زمان برداشت و روش فرآوری، فاكتورهای مهم در استفاده از گیاهان دارویی هستند، و باید در شرایط خشك كردن گیاهان دارویی دقت زیادی شود، زیرا علاوه بر زمان برداشت كه یك فاكتور مهم در زمینه حفظ خواص گیاهان دارویی است، روش فرآوری نیز در این زمینه بسیار اهمیت دارد.
در فرآوری گیاهان دارویی پروسه خشك كردن باید بسیار مورد توجه قرار گیرد، پروسه خشك كردن باید تحت شرایط سایه با جریان هوا یا تحت شرایط آون كه دما تحت كنترل است، انجام شود تا بتواند میزان ماده موثره را در اندازه استاندارد خود حفظ كند.
برای ارزیابی روش خشك كردن گیاهان دارویی طرح 'بررسی تاثیر زمان برداشت و روش خشك كردن بر میزان آنتوسیانین و اسیدسیتریك به عنوان مواد موثره چای ترش' در منطقه ایرانشهر انجام و مشخص شد، در فرآیند خشك كردن در شرایط آفتاب میزان ماده موثره كاهش می یابد.
كشت و كار چای ترش در ایران تنها در استان سیستان و بلوچستان در منطقه ایرانشهر انجام می شود و سطح زیركشت این گیاه در این استان بیش از 300 هكتار است؛ در این منطقه از روش های متداول خشك كردن با استفاده از آفتاب، استفاده می شود، در طرحی كه تحت عنوان خشك كردن چای ترش در شرایط آون، سایه و آفتاب با دمای 45 درجه انجام شد، مشخص شده است كه شرایط سایه خشك و آون، نسبت به شرایط آفتاب برتری دارد.
رنگ و ظاهر این محصولات در آفتاب خشك به دلیل اینكه دما بسیار بالا است چندان تغییر نمی كند، اما به دلیل نوری كه بر آنها وارد می شود، میزان ماده موثره به شدت كاهش پیدا می كند، همین شرایط در گیاهان دیگر نیز مانند Solidago virgaurea یا علف طلایی اعمال و مشخص شد در شرایط آفتاب خشك تقریبا سه برابر میزان ماده موثره كاهش می یابد.
با كاهش میزان ماده موثره این گیاهان، گیاهی فاقد ارزش به لحاظ دارویی به دست می آید، افزود: معمولا چای ترش و زعفران برداشت شده بعد از ساعت 9 صبح، ارزان تر خریداری می شوند، چراكه دمای آفتاب موجب تبخیر و كاهش ماده موثره آن می شود.
