خلاصه کلام:
نرخ ارز نیز مانند هر کالای دیگر، در بازار تعیین قیمت می‌شود. تعیین قیمت در بازار یعنی تحت تاثیر عرضه و تقاضا و چانه زنی فروشنده و خریدار. ارز به دو صورت خاص حواله و اسکناس خرید و فروش می‌شود. با این حال این دو قابل تبدیل به یکدیگر هستند و نمی توانند اختلاف قیمت زیادی داشته باشند. عمده معاملات ارز در بازار حواله انجام شده و تحولات قیمت ارز ناشی از تحولات بازار حواله است. تحولات بازار حواله نیز متاثر از ورود و خروج کالا و سرمایه به کشور است.
مخاطب: این متن احتمالا برای یک دانشجوی اقتصاد یا هر فرد با مطالعه در زمینه بازار ارز، حرف جدیدی ندارد.
نرخ ارز در این روزها (همانند بسیاری از روزهای 50 سال گذشته) از مهم‌ترین قیمت‌هایی است که مردم و فعالان اقتصادی از آن خبر می‌گیرند. با این حال چگونگی تعیین و نوسان آن همچنان برای بسیاری از ما محل سوال است؟ آیا مافیای مخوفی در پشت پرده است و نرخ ارز را بالا می برد؟ آیا دلال هایی همچون جمشید بسم الله! پشت پرده هستند؟ یا اینکه داستان از قرار دیگری است؟
قیمت ارز با وجود تمام اهمیتی که دارد؛ از لحاظ چارچوب چگونگی تعیین قیمت، تفاوتی با دیگر کالاها ندارد و همچون سیب زمینی و پفک، در بازار تعیین می شود. از این رو برای شناخت چگونگی سازوکار تعیین نرخ ارز، باید بازار ارز را شناخت. حال می توان پرسید که بازار ارز کجاست؟ خیابان فردوسی؟
هنگامی که سخن از تعیین قیمت در بازار است؛ بازار اشاره به یک مکان جغرافیایی ندارد؛ بلکه اشاره به سازوکار خاص "عرضه و تقاضا" دارد. به بیان دقیق تر قیمت ارز، در چانه زنی عرضه کننده و تقاضاکننده ارز تعیین می گردد. زمان افزایش قیمت، به هر دلیلی عرضه کننده توانسته با قیمت بالاتری ارز خود را بفروشد و هنگام کاهش نرخ، تقاضاکننده به هر دلیلی توانسته ارز را با قیمت کمتری بخرد. از این رو برای درک چگونگی تعیین قیمت ارز، باید عرضه کننده و تقاضاکننده‌ی این بازار را شناخت و عوامل موثر بر قدرت چانه زنی آن ها را درک کرد.
از دیگر رو باید توجه داشت هنگام سخن گفتن از قیمت تعیین شده توسط بازار، الزاما با یک قیمت واحد روبرو نیستیم و با طیفی از قیمت‌های گوناگون که در چانه‌زنی بین خریداران و فروشندگان مختلف تعیین شده روبرو هستیم. با این حال انتظار داریم اگر هزینه کسب اطلاعات و جست و جو زیاد نباشد؛ تفاوت چشمگیری بین این قیمت‌ها مشاهده نکنیم. مثلا در بازار پارچه فروش‌ها بعید است فروشنده‌ای به راحتی بتواند گران‌تر از بقیه، یک کالا را بفروشد، زیرا خریداران با کمترین هزینه (چند دقیقه پیاده‌روی تا فروشنده بعدی) می توانند همان کالا را ارزان‌تر تهیه کنند. در بازار ارز نیز یک قیمت واحد وجود ندارد؛ بلکه طیفی از قیمت‌هاست که در چانه زنی واردکنندگان و صادرکنندگان و صرافان و بانک‌ها تعیین می شود. با این حال اگر هزینه‌ی جست و جو و انتقال ارز زیاد نباشد؛ انتظار داریم تفاوت این قیمت‌ها بسیار کم باشد. به عنوان مثال اگر صادرکننده ای بخواهد با قیمت بیشتری دلار خود را بفروشد، واردکنندگان و صرافان ترجیح می‌دهند از او خرید نکنند؛ زیرا چیزی که زیاد است؛ صادرکننده! در نتیجه آن صادرکننده قدرت چانه زنی برای افزایش قیمت خود نخواهد داشت و مجبور می‌شود ارز خود را در قیمتی همانند دیگران بفروشد.
ارز به دو صورت خاص اسکناس و حواله معامله می‌شود. بخش عمده‌ی مبادلات بازار ارز، معاملات حواله است که در آن مقادیر بالای ارز بین صادرکنندگان و واردکنندگان و صرافان مبادله می شود. در بازار حواله دو طرف اسکناس به یکدیگر نمی‌دهند؛ بلکه ارز را بین حساب‌های بانکی بین المللی یکدیگر جابجا می‌کنند. تحولات بازار حواله تحت تاثیر واردات و صادرات و خروج سرمایه است و افزایش و کاهش قیمت آن مربوط به این مولفه‌هاست. مقیاس بازار حواله را می توان از مقیاس ورود و خروج کالا و سرمایه متوجه شد. در سال 98 بر حسب اطلاعات منتشرشده در شماره 99 فصلنامه "نماگرهای اقتصادی" بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران؛ مجموع صادرات و واردات کالا و خدمات در سال 98 بالغ بر 135 میلیارد دلار بوده است. این ارقام نمایانگر حجم بازار حواله است و بدیهی است حجم بازار اسکناس در مقابل این ارقام، بسیار کوچک است. با توجه به اینکه عمده تبادلات بازار ارز، معاملات بازار حواله است؛ قیمت ارز عملا در این بازار تعیین می شود. با این حال با وجودی که حجم بازار اسکناس بسیار کوچک‌تر است؛ در اخبار معمولا قیمت بازار اسکناس انعکاس دارد و ما خبری از بازار حواله نمی شنویم!
اسکناس و حواله ظاهرا دو کالای متفاوت هستند؛ اما این دو کالا قابل تبدیل به یکدیگرند. مثلا اگر قیمت بازار اسکناس افزایش قابل توجهی پیدا کند؛ صرافان با خرید حواله در قیمت کمتر و تبدیل آن به اسکناس (این فرایند با هزینه و زمان کم امکان‌پذیر است) عرضه اسکناس را افزایش می‌دهند و قیمت اسکناس کاهش می یابد. در نتیجه این دو نمی توانند اختلاف قیمت زیادی داشته باشند. این رو می‌توان بجای میانگین‌گیری هر روزه از مبادلات بازار حواله، قیمت روزانه قیمت اسکناس تهران را چک کرد! زیرا عملا این بازار در "بسیاری از مواقع" به مثابه ی آیینه ی بازار حواله عمل می کند.
بازار اسکناس "در بسیاری از مواقع" آیینه ای از بازار حواله است؛ با این حال این دو می توانند اختلاف زیادی نیز داشته باشند. با این حال انتظار می رود این حالت به دلیل مسیر تبدیل اسکناس به حواله پایدار نباشد. به عنوان مثال در مهر 97 قیمت اسکناس دلار در تهران به 20 هزار تومان نزدیک شد؛ در حالی که قیمت بازار حواله بسیار پایین تر بود. در آن شرایط بانک مرکزی توانست با عرضه اندکی اسکناس، قیمت اسکناس را تا حدود 11 هزار تومان کاهش دهد. با این حال امکان کاهش بیش از آن مقدار وجود نداشت؛ زیرا با کاهش بیشتر، ارزش اسکناس از ارزش حواله پایین تر می رفت و تعادل بازار اسکناس و حواله بر هم می‌خورد و روند تبدیل حواله به اسکناس متوقف می‌شد.
*یادداشت قبلی در اهمیت نرخ ارز: +
