نگاهی به اینفودمی کووید-۱۹ در توییتر فارسی در آغاز شیوع بیماری

اولین قربانی ثبت‌شدهٔ کووید-۱۹ یک شهروند ووهان چین بوده است که بیماری او در ۱۳ بهمن ۱۳۹۸ (۲ فوریهٔ ۲۰۲۰) ثبت شده است. ۳۰ بهمن ۹۸ (۱۹ فوریهٔ ۲۰۲۰) اولین بیمار ایرانی در قم به ثبت رسیده است. شواهدی مبنی بر قدمت بیشتر این بیماری وجود دارد. کووید-۱۹ که در ایران بیشتر با نام کرونا شناخته می‌شود از آن زمان جهان را با یک همه‌گیری گسترده در هم نوردیده است و با گذشت یک سال و نیم از آغاز ماجرا، هنوز افق روشنی برای بازگشت به زندگی عادی دیده نمی‌شود.

اپیدمی و اینفودمی

همه‌گیری کووید-۱۹ بستری برای پخش اخبار نادرست، تحقیقات نامعتبر و نظریه‌های توطئه در سراسر جهان فراهم کرد. ریکاردو گلوتی و همکارانش در مقالهٔ نیچر «Assessing the risks of ‘infodemics’ in response to COVID-19 epidemics» (۲۹ اکتبر ۲۰۲۰) خطر اینفودمی مرتبط با کووید-۱۹ را با تأکید بر توییتر در کشورهای مختلف سراسر جهان بررسی کرده‌اند. داده‌ها و تحلیل‌های جدیدتر آن‌ها متناوباً در سایت Covid19 Infodemics Observatory منتشر می‌شود. آن‌ها شاخص Infodemic Risk Index (IRI) را برای سنجش میزان در خطر اخبار جعلی قرار داشتن افراد در کشورهای مختلف معرفی کرده‌اند.

نگاهی به داده‌های جهانی

بیشترین توییت‌های مرتبط در مجموعه‌داده‌های گلوتی و همکاران مربوط به آمریکا بوده است. با نرمال کردن میانگین تعداد روزانهٔ توییت‌های ثبت‌شدهٔ نسبت به جمعیت، مشخص می‌شود که چند کشور پیشرفتهٔ انگلیسی‌زبان (آمریکا، کانادا، انگلستان و استرالیا) به نسبت جمعیت خود بیشترین تعداد توییت‌ها را منتشر کرده‌اند. احتمالاً بخشی از مسأله مربوط به بایاس نمونه‌گیری است که تنها از کلیدواژه‌های انگلیسی استفاده کرده است؛ اما فاصلهٔ کشورهای انگلیسی‌زبان در حال توسعه (مانند هند و آفریقای جنوبی) با چهار کشور مذکور نیز قابل توجه است.

در بین کشورهای غیرانگلیسی‌زبان نیز کشورهای قارهٔ آمریکا، خصوصاً ونزوئلا، آرژانتین و شیلی، کشورهای حوزهٔ اسکاندیناوی و مغولستان بیشترین محتوا را تولید کرده‌اند. چین تقریباً در خاموشی کامل قرار دارد که بعید نیست نتیجهٔ محدودیت‌های سختگیرانهٔ اینترنت در آن کشور باشد. از برخی کشورها مانند کرهٔ شمالی، ترکمنستان، تاجیکستان و موریتانی توییتی دریافت نشده است که ممکن است نتیجهٔ ضعف تکنولوژیک یا محدودیت‌های سختگیرانه دربارهٔ دسترسی به اینترنت باشد.

بیشترین تعداد روزانهٔ بیماران جدید (مطابق داده‌های گلوتی و همکاران) در آمریکا، برزیل و هند گزارش شده است. با نرمال‌سازی بر اساس جمعیت مشاهده می‌شود اختلاف میان کشورها کمتر از آن است که در ابتدا به نظر می‌آید. در کشورهای غربی آمریکایی و اروپایی و روسیه، سرانهٔ روازنهٔ تعداد مبتلایان بیشتر از سایر کشورها است. چین جزء کشورهایی با کمترین آمار است که این احتمال را تقویت می‌کند که آمارهای موجود دربارهٔ مبتلایان کووید-۱۹ در این کشور غیرواقعی باشد. لازم به ذکر است به دلیل تفاوت سیاستگذاری‌های بهداشتی و پروتکل‌های تست افراد مشکوک در کشورهای مختلف، باید در مقایسهٔ مستقیم اعداد احتیاط کرد. آمار بیشتر ممکن است بیش از آن که وجود مبتلایانِ بیشتر را نشان دهد به معنی تست فراگیرتر باشد.

تعداد روزانهٔ کشته‌های بیماری نیز الگوی مشابهی را نشان می‌دهد. تفاوت قابل توجه آن است که با نرمال‌سازی نسبت به جمعیت، مشخص می‌شود بیشترین سرانهٔ مرگ‌ومیر روزانه به دلیل کووید-۱۹ به کشور پرو اختصاص دارد.

بیشترین مقدار میانگین شاخص IRI نیز، به عنوان یک بازنمایی از احتمال آن که یک فرد در معرض اخبار غلط دربارهٔ بیماری قرار داشته باشد، در کشور پرو دیده می‌شود. کوزوو، ایران، عراق و ونزوئلا در جایگاه‌های بعدی قرار دارند.

اینفودمی در ایران

تحلیل گلوتی و همکاران دربارهٔ ایران یک نقص بالقوهٔ مهم دارد: آن‌ها برای پایش اینفودمی بر کلیدواژه‌های انگلیسی و نیز اخبار و منابع انگلیسی متمرکز بوده‌اند و منابع خبری به زبان‌های محلی را بررسی نکرده‌اند. غالب محتوای توییتری ایران به زبان فارسی منتشر می‌شود و تصور می‌گردد استناد به منابع خبری فارسی‌زبان نیز بسیار رایج‌تر از منابع انگلیسی باشد.

اینفودمی فارسی

برای بررسی دقیق‌تر، توییت‌های فارسی منتشرشده در بازهٔ زمانی موجود در مجموعه‌دادهٔ اولیهٔ گلوتی و همکاران از توییتر جمع‌آوری شد. (قابل توجهه است که این بازهٔ زمانی چندین ماه از بازهٔ زمانی مورد بررسی در مقاله طولانی‌تر است و در برخی از تحلیل‌های بعدی، به دلیل محدودیت منابع، تحلیل به بازهٔ زمانی مورد بررسی در مقاله محدود شد.) در روزهای اولیه هیچ توییت مرتبط یافت نشد. بیش از ۲ میلیون و ۸۴۴ هزار توییت فارسی از ۲۳ بهمن تا ۸ آذر ۹۹ مورد تحلیل قرار گرفت. برای جمع‌آوری توییت‌ها از قیود زیر استفاده شد:

query: &quotcoronavirus&quot OR &quotncov&quot OR &quotWuhan&quot OR &quotcovid19&quot OR &quotcovid-19&quot OR &quotsarscov2&quot OR &quotcovid&quot OR &quotکرونا&quot OR &quotووهان&quot OR &quotوهان&quot OR &quotکووید&quot OR &quotکوید&quot
since:2020-01-13
until:2020-10-29
lang:fa

منابع خبری که در حداقل ۲۰ توییت در بازهٔ زمانی مورد بررسی در مقاله در توییت‌های فارسی جمع‌آوری‌شده مورد استفاده قرار گرفته بودند از نظر اعتبار برچسب‌گذاری شدند و بر این اساس، اعتبار توییت‌های دارای ارجاع به منابع خبری پرکاربرد بررسی گردید. مقایسهٔ نتایج با نتایج گلوتی و همکاران دربارهٔ ایران نشانگر آن است که بررسی منابع و زبان‌های محلی در کشورهایی که انگلیسی زبان غالب آن‌ها نیست می‌تواند ضروری باشد و استناد به نتایج انگلیسی کافی نیست. در مجموع، به نظر می‌رسد بیش از ۷۰٪ ارجاعات مورد استفاده در توییت‌های فارسی به منابع نسبتاً معتبر بوده است؛ با این حال شاخص در معرض اخبار جعلی قرار داشتن در ایران، طبق محاسبات گلوتی و همکاران، نسبت به سایر کشورها زیاد بوده است. قابل توجه است که برخی توییت‌ها در طول زمان حذف شده‌اند و توییت‌های جمع‌آوری‌شده بازنمایی دقیقی از توییت‌های منتشرشده ارائه نمی‌دهد. بخشی از فرایند حذف توییت‌های گزارش‌شده ممکن است توسط توییتر و در راستای حذف اخبار جعلی صورت گرفته باشد، هرچند تصور می‌شود تعداد چنین توییت‌هایی در زبان فارسی و در این موضوع خاص اندک باشد.

اینفودمی و گرایش سیاسی در ایران

در ادامه، با تشکیل شبکهٔ بازنشرهای توییت‌های فارسی منتشرشده در بازهٔ زمانی مورد بررسی مقاله منابع خبری مورد استفاده گروه‌های سیاسی مختلف ایرانی و اعتبار آن‌ها بررسی شدند.

به نظر می‌رسد اخبار معتبر و نامعتبر ابتدا در بین همفکران سیاسی منتشر می‌شوند و سپس به گروه‌های دیگر انتقال می‌یابند.

گروه‌های دارای گرایش‌های سیاسی متفاوت منابع متفاوتی را برای انتشار اطلاعات دربارهٔ کووید-۱۹ مورد استفاده قرار داده‌اند. حساب‌های وابسته به مجاهدین خلق به سایت‌های سازمانی خودشان ارجاع داده‌اند. رادیو فردا مرجع مهم رادیکال‌ترین بخش پست‌های براندازان بوده است. توییت‌های حساب کاربری ایران اینترنشنال نیز در بین این بخش از کاربران مورد توجه بوده است، اما به دلیل استفاده از کوتاه‌کننده‌های لینک به جای ارجاع مستقیم به سایت خبری، در گراف زیر نمایش داده نشده است. ایران وایر در بین بخش معتدل‌تر براندازان مرجعیت داشته است. ارجاعات زیادی به دویچه‌ولهٔ فارسی و بی‌بی‌سی فارسی نیز در این بخش وجود دارد. خبرگزاری ایسنا و برخی سایت‌های دولتی مرتبط با ستاد کرونا (مانند سامانهٔ خودارزیابی ابتلا به کرونای دانشگاه علوم پزشکی اصفهان) مهم‌ترین منابع مورد ارجاع اصلاح‌طلبان و میانه‌روها بوده‌اند. بی‌بی‌سی فارسی در بین بخشی از کاربران میانه‌روتر نیز مرجعیت داشته است. خبرگزاری ایرنا در مرجع اصلی بخشی از کاربران اندکی محافظه‌کارتر بوده است. خبرگزاری تسنیم نیز بخش قابل‌توجهی از کاربران ارزشی و انقلابی را پوشش داده است.

استناد به سایت‌ها و خبرگزاری‌های مطرح خارجی به نظر الگوی خاصی ندارد. بلومبرگ مرجع اصلی گروهی از براندازان نسبتاً رادیکال بوده است؛ حال آن که استناد به CNN به عنوان مرجع اصلی در میان میانه‌روهای نزدیک به حکومت و هم در میان براندازان معتدل دیده می‌شود. ارجاع به سایت‌هایی مانند CDC به عنوان مرجع اصلی نیز در بین کاربران نزدیک به حکومت بیشتر دیده شده است.

در مجموع، با کنار گذاشتن پروکسی‌ها (مانند کوتاه‌کننده‌های لینک) و سایت‌های دارای انواع مختلف محتوا (مانند یوتیوب) به نظر می‌رسد سایت‌های مجاهدین خلق، ایران وایر، رادیو فردا و بی‌بی‌سی بیشترین استناد را به عنوان مرجع غالب کاربران داشته‌اند. تأکید می‌شود سایت مجاهدین خلق فقط در بین حساب‌های کاربری خودشان مرجعیت داشته است و توییت‌های حساب رسمی ایران اینترنشنال نیز به دلیل استفاده از کوتاه‌کننده‌های لینک در شمارش تأثیری نداشته است.

اما به نظر می‌رسد اعتبار منابع خبری عمدهٔ مورد استفادهٔ گروه‌های مختلف سیاسی تفاوت چندانی با یکدیگر ندارد. هرچند برای دسته‌بندی مورد استفاده در مقاله، منابع خبری بین‌المللی، خبرگزاری‌های مشهور داخلی و خبرگزاری‌های کوچک محلی، علی‌رغم تفاوت اعتبار، همگی تحت عنوان رسانه‌های جریان اصلی (MSM) دسته‌بندی شدند. مورد استثنای مهم حساب‌های وابسته به مجاهدین خلق بوده است که اغلب به سایت‌های سازمانی خودشان ارجاع داده‌اند؛ سایت‌هایی که منابع خبری معتبری به حساب نمی‌آیند.

به جای سخن پایانی

تحلیل‌های مبتنی بر داده‌های کلان در سیاست‌گذاری‌های سلامت و برنامه‌ریزی برای مقابله با گسترش کووید-۱۹ در جای‌جای دنیا نقشی اساسی دارد. همه‌گیری کووید-۱۹ به مسأله‌ای جهانی تبدیل شده است که اقدامات و تصمیمی‌گیری‌های محلی کشورها نمی‌تواند آن را حل کند. وجود انواع داده‌های خام لازمهٔ چنین پژوهش‌هایی است، حال آن که به دلیل نگاه امنیتی حاکم بر ایران چنین داده‌هایی به‌ندرت دربارهٔ ایران یافت می‌شود یا بسیار قدیمی است. پژوهشگران خارجی نیز به دلیل ناآشنایی با ویژگی‌های زبانی و فرهنگی ایران امکان تحلیل دقیق اندک داده‌های موجود دربارهٔ ایران را ندارند. متأسفانه به نظر می‌رسد این نگاه امنیتی با اقداماتی همچون لایحهٔ موسوم به طرح صیانت از حقوق کاربران فضای مجازی بیش از پیش در حال گسترش است که نتیجه‌ای جز ناممکن کردن پژوهش و در نتیجه سیاست‌گذاری و ایجاد هزینه‌های هنگفت برای کشور و مردم نخواهد داشت؛ چنان که در داده‌های همین پژوهش دربارهٔ کشورهایی همچون کرهٔ شمالی، تاجیکستان و چین دیده می‌شود.