محمد عابد الجابری متولد 1935 در مراکش، جزو برجسته ترین اندیشمندان متعلق به سنت روشنفکری مغرب عربيست؛ سنتی که با تاثر شدید خود از ابن رشد و ابن خلدون در برابر سنت مشرق عربی که رهین فارابی و بوعلیست قرار می گیرد و دوگانۀ فلسفۀ شرقی/غربی (اشراقی/مشائی- قاره‌ای/تحلیلی) را بازسازی می کند. قرار گرفتن در امتداد همین سنت فلسفی نیز هست که جابری را تا حدود زیادی متفاوت از ارکون و ابوزید و سروش می کند. این تفاوت را بیشتر باید در توجه ویژه جابری به فرامتن به‌عوض تحلیل متن ملاحظه نمود. جابری در رویکرد خود کمتر گرفتار خود متن شده و با بهره‌مندی وافر از اشاره های تاریخ تمدنی و قرائن فرامتنی و مفاهیم جامعه‌شناختی تلاش می کند از تراث اسلامی رمز گشایی کند. به‌علاوه تسلط متمایز جابری بر آنتروپولوژی (به جای هرمونوتیک) سبب گشته تا بتواند میان جامعه ای که متن منعکس کنندۀ آن است، و روابط اجتماعی امروزین ارتباط برقرار نماید. این رویکرد را جابری خود در شعار همیشگی آثارش منعکس کرده است: قرار دادن متن در زمانۀ خود و توأمان در زمانۀ ما.
جابری پس از سلسله‌ای از نگارش‌های تحلیلی در باب تراث اسلامی که با «نحن والتراث» آغاز شده و با «نقد العقل العربی» اوج می گیرد، در کتاب مدخل الی القرآن الکریم نوبت سخن را به مقدس‌ترین متن اسلامی می‌رساند. وی در این کتاب قرآن را «پدیداری» قابل تحلیل در سه بعد روحی، فرازمانی، و زمانمند می داند. بعد اول انعکاسی از بحثی دامنه‌دار در ماهیت وحی است و دو بحث بعدی تلاشیست برای تفکیک میان عناصر ثابت و متغیر در قرآن.
در بحث حساس وحی رویکرد جابری تا حدود زیادی محافظه‌کارانه‌تر از دیگر هم قطارانش در روشنفکری اسلامی قرن 21 بوده است. وی تلاش کرده است با تفکیک ماهیت (اصل) قرآن با سیر تکوین آن حتی المقدور خود را از جدال های متعارف الهیاتی در باب اصالت و فرابشری بودن قرآن برکنار نگاه دارد. در عین حال او نیز نتوانسته اشتیاق خود را برای مجانست برقرار کردن میان وحی، و کهانت و سحر و شعر به عنوان تجربه های روحانی مخفی نماید؛ امری که با توجه به زمینه های روایی آن در تراث تفسیری اهل سنت چندان هم دور از انتظار نیست.
اما در بعد زمانی و تاریخمند قرآن که جولانگاه اصلی آراء جابری است وی غالب همت خود را بر ارائۀ روشی تفسیری گمارده است که فاصلۀ خود را همزمان از تفسیر نقلی، فلسفی و باطنی حفظ نماید. این رویکرد که هماهنگ با عقبۀ خلدونی و ابن‌رشدی جابری است را می توان تفسیری عقلایی (و نه عقلی) از قرآن دانست که اصالت را به فهم عرفی قرآن، آن هم برای مخاطب عامش که عرب جاهلیست می دهد؛ رویکردی که تأویل را در معنای معتزلی-اشعری آن می پذیرد و نه فراتر. به این جهت جابری قرآن را مطلقا خالی الفاظ و حتی ترکیبات غریب بلاغی برای مخاطب معاصرش می داند.
از ثمرات اصلی رهیافت عقلایی و عرفی جابری تاکید بر روش تفسیر ترتیب نزولیست. حجم بالایی از نگارش های قرآنی جابری صرف بنا نهادن دیدگاه های خاص او در ترتیب صور قرآن و بازتفسیر آن بر اساس همین ترتیب است. هرچند وی در بحث ترتیب و آثار تفسیری مترتب بر آن تا جای ممکن اجتهادات نوی خود را عرضه می کند اما در باب ترتیب آیات وی تسلیم توقیفی بودن این ترتیب در ارتدوکسی تفسیری اهل سنت شده و صرفا به طرح سوالاتی در این مورد اکتفا می نماید.
نکته جالب دیگری که روش تفسیر ترتیبی جابری را از متدهای رادیکال روشنفکری متمایز می‌کند رویکرد مثبت وی به روایات است. در این باب جابری نظریه ای را اساس برخورد خود با روایات قرار می دهد که در آن حتی تناقضات میان روایات تفسیر تا جایی که مابه‌الاشتراکی میان این تعارضات یافت گردد امری ایجابی و دال بر واقع نمایی این روایات تلقی می گردد. بر این اساس جابری برای استخراج دیدگاه های خاص ترتیب نزولی اش از بهره برداری از این روایات استنکاف ننموده اما همیشه تحلیل عقلایی را معیار گزینش میان این روایات قرار داده است.
از موضوعات دیگری که در تفسیر جابری بسیار پررنگ به آن پرداخته شده موضوع قصص قرآن است. جابری اینجا نیز با اندکی حفظ فاصله از جریان روشنفکری معاصر، طرح مسئلۀ حقیقت تاریخی قصص را بلاموضوع دانسته است. اینجا وی برای فیصله دادن به مجالات در این بحث واقع‌نمایی قصص قرآن را تابع انطباق آن با معهود ذهنی مخاطبان دانسته و نه تحقق تاریخی این قصص. به تعبیر جابری، مهم آن است که مخاطب قرآن بر اساس سنت مقدس انجیلی نقل شده برای وی، با چه نمادهایی آشناست تا قرآن پیام خود را در ظرف این نمادهای تاریخی به قابل فهم گرداند. ناگفته نماند که جابری این طرح نظری خود را تنها در باب قصص انبیاء حاکم می داند و دربارۀ روایت های تاریخی قرآن از سیر دعوت محمدی ص، این روایت را کاملا منطبق بر حقیقت توصیف می کند.
منابع:
فكر ابن خلدون: العصبية والدولة : معالم نظرية خلدونية في التاريخ الاسلامي، جابري، محمد عابد. دار الطليعة،, 1982
العقل السياسي العربي: محدداته وتجلياته، الجابري، محمد عابد، مركز دراسات الوحدة العربية، 2007
مدخل الي القرآن الكريم، جابري، محمد عابد، مركز دراسات الوحدة العربية، 2006
مبانی تفسیری محمد عابد الجابری در «فهم القرآن الحکیم؛ التفسیر الواضح » و « مدخل الی القرآن الکریم حسب ترتیب النزول»، عبدالهادی فقهی زاده و دیگران، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، 1397
