پس از 44 روز نبرد خونین و امضای سه تفاهم نامه آتش بس، بالاخره به نظر می رسد که با تصرف شوشی دومین شهر بزرگ قره باغ و بازپس گیری بسیاری از مناطق جبهه جنوبی مناقشه توسط ارتش جمهوری آذربایجان و گروه های شبه نظامی تحت الحمایه ترکیه، ارامنه قره باغ شکست را پذیرفته و طرفین درگیر طرح آتش بس و صلح روسیه جهت ترک مخاصمه را به اجرا گذاشته اند. این طرح توسط رئیس جمهوری فدارسیون روسیه، رئیس جمهوری آذربایجان، و نخست وزیر ارمنستان در آخرین ساعات روز 9 نوامبر به صورت ویدیو کنفرانسی امضا شد. تفاهمی که خشمی را در میان مردم ارمنستان و خوشحالی در میان مردم جمهوری آذربایجان ایجاد کرد. نیکول پاشینیان سه شنبه صبح در فیسبوک ضمن اعلام این خبر از تصمیم خود برای امضای این توافق به عنوان «اقدامی دشوار برای خود و کشورش» یاد کرده و گفته این توافق از نخستین ساعت بامداد سه‌شنبه اجرا شده و به درگیری میان این ارامنه قره باغ، ارمنستان و جمهوری آذربایجان خاتمه خواهد داد.
جزئیات توافق اولیه:
آتش بس كامل در منطقه درگیری از ساعت ۰۰:۰۰ به وقت مسكو در تاریخ ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰ اجرایی شده و طرفین درگیر در مواضع خود باقی می مانند. منطقه آقدام در قره باغ و منطقه مرزی گازاخ در شمال شرق ارمنستان تا ۲۰ نوامبر به جمهوری آذربایجان بازگردانده می شود. در امتداد خط تماس در قره باغ و در امتداد دالان لاچین، یک گروه صلحبان فدراسیون روسیه به تعداد ۱۹۶۰ نفر از نیروهای مسلح، ۹۰ زره پوش، ۳۸۰ واحد خودرو و تجهیزات ویژه مستقر خواهند شد. این نیروها به موازات عقب نشینی نیروهای مسلح ارمنی مستقر می شوند. مدت زمان اقامت نیروهای نظامی صلح فدراسیون روسیه ۵ سال است، با تمدید خودکار برای دوره های ۵ ساله بعدی، در صورتی که هیچ یک از طرفین ۶ ماه قبل از انقضا مدت قصد برای خاتمه استفاده از این ماده اعلام نکرده باشد.
به منظور افزایش اثربخشی کنترل بر اجرای توافق نامه ها توسط طرف های درگیر، یک مرکز حفظ صلح برای کنترل آتش بس مستقر میشود. همچنین ارامنه، منطقه غربی کلبجر را تا ۱۵ نوامبر سال ۲۰۲۰ و منطقه لاچین را تا اول دسامبر سال ۲۰۲۰، به جمهوری آذربایجان باز می گرداند. همچنین در سه سال آینده، برنامه ای برای احداث یک مسیر جدید ترافیکی در امتداد دالان لاچین، با ارائه ارتباط بین استپاناکرت و ارمنستان، با انتقال مجدد متعاقب نیروهای صلح آمیز روسیه برای محافظت از این مسیر، تعیین می شود. جمهوری آذربایجان ایمنی ترافیک را تضمین می کند.
بازگشت آوارگان و پناهندگان داخلی به خاک قره باغ و مناطق مجاور تحت مدیریت و کنترل دفتر کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان خواهد بود. تبادل اسرای جنگی و سایر افراد و اجساد کشته شدگان درگیر آغاز خواهد شد. کلیه ارتباطات اقتصادی و حمل و نقل در منطقه مسدود نمیشود. جمهوری ارمنستان به منظور سازماندهی حرکت بدون مانع شهروندان، وسایل نقلیه و کالاها در هر دو جهت، بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان ارتباطات حمل و نقل برقرار می کند. کنترل حمل و نقل توسط نهادهای سرویس مرزی FSB روسیه اعمال می شود. با توافق طرفین، ساخت ارتباطات حمل و نقل جدیدی که جمهوری خودمختار نخجوان را با مناطق غربی جمهوری آذربایجان پیوند می دهد، فراهم می شود.
بدین ترتیب، هفت منطقه اشغالی پیرامون منطقه اصلی قره باغ کوهستانی است که ارامنه در درگیری های سالهای 88 تا 94 به تصرف خود در آورده بودند و همچنین شهر مهم شوشی، که نیروهای آذربایجانی در روزهای اخیر درگیری تصرف کردند به جمهوری آذربایجان رسما باز می گردد. در همین حال، ارمنستان کنترل قره باغ کوهستانی (به غیر از شوشی) را حفظ خواهد کرد، اما در مرزهای بین المللی جمهوری آذربایجان محاسبه خواهد شد.
الهام علی‌اف این توافق را «واقعه مهم» تاریخی خواند و در شبکه‌های اجتماعی آن را محصول «تسلیم» ارمنستان دانسته است. همچنین وی اذعان داشته که نیروهای ارتش ترکیه هم در فرآیند صلح‌بانی مشارکت خواهند داشت.
اما نیکول پاشینیان، در فیسبوک امضای این توافق را دردناک و برای خود و کشورش سخت توصیف کرد، و گفت «این یک پیروزی نیست اما شکست هم نیست. شکست تنها زمانی روی می دهد که شما احساس مغلوب شدن کنید». او نوشته این تصمیم را با بررسی دقیق اوضاع در میدان درگیری و پس از مشورت با بهترین کارشناسان گرفته است. همچنین هاراتونیان رهبر ارامنه قره باغ (آرتساخ) از تصمیم پاشینیان حمایت کرده و گفت با توجه به شرایط وخیم کنونی، این بهترین تصمیم برای جلوگیری از دست دادن کامل منطقه بوده است.
ولادیمیر پوتین هم با اظهار امیدواری که با این توافق شرایط لازم برای حل و فصل طولانی مدت و کامل بحران قره باغ کوهستانی فراهم خواهد شد، این بیانیه یا توافق نامه اولیه را امضا کرد.
از نکات قابل توجه در این توافق نامه، حذف کامل روند ابتکاری ایران جهت صلح در منطقه و تاکید بر حضور ترکیه است. همچنین این پیروزی، خاندان علیف را تا حداقل یک دهه دیگر در راس قدرت در جمهوری آذربایجان نگه خواهد داشت. شرایط برای پاشینیان که از ابتدا با جریانات سیاسی قره باغی در داخل حاکمیت ارمنستان سرشاخ شده بود نیز به سختی پیش خواهد رفت. ساعاتی پس از اعلام این توافق نامه، بسیاری از مخالفین در ایروان، پارلمان و دفتر نخست وزیری را تسخیر کردند. احتمالا دولت وی نیز نتواند سرپا بماند. از طرف دیگر نیز، ارامنه قره باغ می توانند حمکرانی تاریخی خود بر مناطق استان خودمختار قره باغ کوهستانی در دوره شوروی به غیر از شهرستان شوشی را ادامه دهند. با اینکه باید به این نکته اشاره شود که باقی ماندن توافق صلح و آتش بس میان طرفین نیز با توجه به تضادهای هویتی می تواند شکننده باشد.
پیشینه مناقشه و بررسی نقش دیپلماسی ایرانی
فارغ از درگیریهای نظامی اخیر و امضای توافق نامه صلح، جمهوری اسلامی ایران نیز با سیاست حفظ و توسعه روابط برابر با طرفین مناقشه قره باغ و دنبال کردن سیاست عدم جانبداری، دارای مهمترین دستاورد و جایگاه در میان سایر بازیگران منطقه ای بوده است. ایرانیان با توجه به مشترکات فرهنگی، مذهبی و زبانی، با منطقه اعم از جمهوری کنونی آذربایجان و ارمنستان، به نوعی آنجا را بخشی از تمدن مشترک خود محسوب می کنند، لذا تهران همواره با حساسیت به این منطقه نگریسته و نگران تبعات آن بر همسایگانش بوده است. در همین منطقه مورد مناقشه، محل درگیری های نظامی قرن 18 و 19 میان ارتش ایران و ارتش امپراتوری تزاری بود. آقامحمدخان قاجار در همین قلعه شوشی قره باغ در 17 ژوئن 1797 کشته شد و یا شاهزاده عباس میرزا، مرکز فرماندهی خود در سامان دادن به جنگ با روسها را در این منطقه بنا کرده بود. حتی امضای عهدنامه گلستان در روز دوشنبه ۲۵ اکتبر ۱۸۱۳ در پی پایان جنگ‌های ایران و روس در دوره قاجار در روستای گلستان در شمال قره باغ کنونی امضا شد.
از سال ۱۹۸۸ و زمانی که ولایت نیمه خودمختار سوسیالیستی قره باغ کوهستانی، با جمعیت ارمنی و به عنوان بخشی خودمختار از جمهوری سوسیالیستی آذربایجان در اتحاد جماهیر شوروی اعلام کرد که قصد خروج از این جمهوری سوسیالیستی دارد، میان جمهوری سوسیالیستی ارمنستان و جمهوری سوسیالیستی آذربایجان بر سر این منطقه تنش به وجود آمد. ارامنه بعد از رفراندوم با عنوان جمهوری سوسیالیستی قره باغ کوهستانی در سال ۱۹۹۱ اعلام استقلال کردند، اما این اقدام به شکل گیری جنگی سه ساله و اخراج هزاران آذربایجانی ساکن این منطقه و ارامنه ساکن جمهوری آذربایجان منجر شد. هرچند با مداخله روسیه، این جنگ در ماه می سال 1994 به یک آتش بس منتهی شد، اما درگیری هرگز به معنای واقعی متوقف نشده و طرفین هر از چند گاهی وارد درگیری های مقطعی نظامی می شوند.
از نکات حائز اهمیت در این روند حضور تیم میانجی گری ایران در نخستین سالهای درگیری در سال 1992 میلادی است که به بیانیه تهران ختم شد. این بیانیه تقریبا نخستین پیمان رسمی در مورد قره باغ بین دول ارمنستان و جمهوری آذربایجان بوده است که با عنوان بیانیۀ مشترک سران کشورها در تهران نیز شناخته میشود. بیانیۀ مشترکی است که در تاریخ ۷ مۀ ۱۹۹۲ (هفدهم اردیبهشت ماه 1371) با میانجیگری رئیس‌جمهور وقت جمهوری اسلامی ایران، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، توسط لوون ترپتروسیان، رئیس‌جمهور ارمنستان و یعقوب ممدوف، کفیل وقت ریاست‌جمهوری جمهوری آذربایجان با هدف پایان دادن به مناقشات چهارسالۀ دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقۀ ناگورنو قره‌باغ، امضاء شد. در این گفتگوها «ماریو رافائلی»، رئیس وقت کنفرانس سازمان امنیت و همکاری اروپا نیز شرکت داشت. این بیانیه صلح فقط یک شب پایدار ماند، و نیروهای ملی گرای ارامنه قره باغ، شبانه ارتفاعات شوشی را تصرف کردند و درگیریهای نظامی مجددا آغاز شد. نه تنها خود حسن روحانی در این بیانیه نقش داشت ولی چهره کلیدی مذاکرات صلح در باکو، ایروان، و خان کندی (استپاناکرت)، محمود واعظی فرستاده و نماینده ویژه ایران در موضوع قره باغ بود که طرفین درگیر نیز نگاه مثبتی به وی داشتند. وی هم اکنون رئیس دفتر حسن روحانی و یکی از بازیگران سیاستگذاری خارجی در جمهوری اسلامی است. شکست این بیاینه، به نوعی همدلی میان روسیه و جبهه خلق جمهوری آذربایجان در قبال سرنگونی محمداف بود. اولا ناراضی بودن روسها از عملکرد محمداف در نزدیکی به ایران و عدم دعوت از مسکو در روند این مذاکرات بود. ثانیاً جبهه خلق سیاست‌های محمداف در پرهیز از جنگ تمام عیار با ارامنه و اعتماد به ایران را یک حرکت ضدملی می دید که با اهداف ملی گرایانه و تمایل آنها به ترکیه همسو نبود.
بعد از این شکست در صلح پایدار، دستگاه دیپلماسی ایران تا سال 1997 در زمینه میانجیگری فعال بود و از طریق مجاری دیپلماتیک با روسیه و طرفین درگیری تعامل می کرد. بعد از آن که در داخل سازمان امنیت و همکاری اروپا نهاد رؤسای گروه مینسک با شرکت روسیه، ایالات متحده و فرانسه ایجاد شد، ابعاد فعالیت تهران در این زمینه تا حدود زیادی کاهش یافت. با این وجود در سال 2010، ایران میانجیگری خود را به جمهوری ارمنستان و جمهوری آذربایجان پیشنهاد کرد. اوج فعالیت های جمهوری اسلامی در مناقشه آوریل 2016 در قره باغ (2 تا 5 ماه آوریل) شکل گرفت که رایزنی های وزیر امورخارجه ایران با همپایان آذربایجانی و ترکیه ای در رامسر به تماس تلفنی میان وزرای امور خارجه ارمنستان و آذربایجان کشیده شد و سپس پس از ساعاتی به آتش بس انجامید. سفر از پیش تعیین شده ظریف و لاوروف به باکو بعد از دو روز در 7 آوریل نیز به پایدار شدن آتش بس کمک کرد.
آخرین اقدام عملی و رسمی دستگاه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در مسئله قره باغ، پس از دوره ای یک ماهه از آغاز درگیری های نظامی در مرزهای شمال غرب کشور با اعزام عراقچی به منطقه انجام شد. در اصل، دستگاه دیپلماسی ایران با معرفی سیدعباس عراقچی دیپلمات خبره خود، به عنوان فرستاده ویژه جمهوری اسلامی ایران به منظور پیشبرد ابتکار ایران برای حل مناقشه قره باغ، وارد عرصه میانجی گری در ابعاد منطقه ای شد. همزمان با اظهارات ظریف، سعید خطیب زاده سخنگوی وزارت امور خارجه، از سفر منطقه ای سید عباس عراقچی معاون سیاسی وزارت امور خارجه بعنوان فرستاده ویژه جمهوری اسلامی ایران در مسئله قره باغ و درگیریهای به وقوع پیوسته بین جمهوری آذربایجان و ارامنه منطقه قره باغ در مرزهای کشورمان خبر داده بود. در این طرح ابتکاری، عراقچی علاوه بر حضور در مناطق مرزی و اطلاع از آخرین شرایط میدانی سفرهایی را به باکو، مسکو، ایروان و آنکارا در برنامه خواهد داشت.
ظریف در مجلس طرح ارائه شده برای حل دائمی مناقشه قره‌باغ را تدوین شده در وزارت خارجه و تصویب شده مقامات عالی کشوری، اعلام کرد. وی با تاکید بر اینکه ایران در ارتباط با موضوع قره‌باغ دیپلماسی فعالی را با تاکید بر حفظ تمامیت ارضی آذربایجان، حل‌وفصل مناقشه از طریق صلح‌آمیز و تغییرناپذیری مرزهای بین‌المللی پیگیری می‌کند، افزود: «البته یکسری نگرانی‌ها از بابت حضور تروریست‌های تکفیری در منطقه و احتمالا تروریست‌های دیگری وجود دارد که ما مواضع خود را در این ارتباط شفاف مطرح کردیم و تاکید داشتیم که این موضوع برای جمهوری اسلامی ایران غیر قابل تحمل است».
همچنین سیدعباس عراقچی پس از بازدید از مرز قره باغ در شهرستان خداآفرین و اصلاندوز و همچنین دیدار با نماینده ولی فقیه در استان آذربایجان شرقی حجت الاسلام سید محمدعلی آل هاشم، بلافاصله سفر منطقه‌ای‌اش را با باکو آغاز کرد، و سه شنبه شب در بدو ورود به جمهوری آذربایجان، تصریح کرد که هدف اصلی سفر، ارائه ابتکار پیشنهادی جمهوری اسلامی ایران برای حل و فصل این مخاصمه و رسیدن به صلح پایدار میان دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان و به تبع آن منطقه است. وی، بحث خاتمه اشغال سرزمین های جمهوری آذربایجان را یک عنصر مهم در طرح ابتکاری ایران عنوان کرد و افزود: «حفظ حقوق اقلیت‌ها و حقوق بشردوستانه پایه دیگر طرح ابتکاری ایران برای پایان مناقشه قره باغ است». وی همچنین خاطرنشان کرد که خاتمه مخاصمه و شروع گفت وگوها با کمک کشورهای تاثیرگذار با هدف تضمین صلح از دیگر محورهای اصلی طرح ابتکاری جمهوری اسلامی ایران است. وی پس از سفر به باکو، مسکو و ایروان نتوانست دستاورد مهمی را برای سیاست خارجی ایران به ارمغان بیاورد.
منتشر شده 20 آبان ماه در ایراس
